Κάποιοι την χαρακτήρισαν και ως “κομμούνα της Θεσσαλονίκης”, αλλά νομίζω πως δεν είναι σωστή μιά τέτοια θεώρηση! Δεν ήταν ‘κομμούνα’. Δήμευσε τις περιουσίες των πολύ πλουσίων γιά να τις μοιράσει στους άκληρους, αλλά δεν εγκατέστησε κάποιο κομμουνιστικού τύπου σύστημα!
Σε κάθε περίπτωση, η επανάσταση των Ζηλωτών ήταν χωρίς ιστορικό προηγούμενο! Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή!
1342 μ.Χ.: Οι Τούρκοι έχουν ολοκληρώσει την κατάκτηση της Βιθυνίας και της Μ.Ασίας από τους Βυζαντινούς και ήδη έχουν αρχίσει τις επιδρομές στη Θράκη, ενώ ο Σέρβος Στέφανος Δουσάν συνέχιζε την επεκτατική πολιτική των προκατόχων του και κατέλαβε την Έδεσσα, και σχεδίαζε να καταλάβει και την Θεσσαλία!
Και οι δικοί μας;
Τα γνωστά! Η Αυτοκρατορία μας βούλιαζε, οι εχθροί αλώνιζαν και εμείς αλληλοεξωντονόμασταν. Εμφύλιοι πόλεμοι, ο πρώτος (1321-1328), μεταξύ του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου και του εγγονού του, Ανδρόνικου Γ´ (που φαίνεται να είχε και την υποστήριξη των λαϊκών στρωμάτων, υποσχόμενος μείωση της βαριάς φορολογίας), και ο δεύτερος εμφύλιος (1341-1347+), μεταξύ των υποστηρικτών του Ιωάννη Ε’ (του ανήλικου υιού του Ανδρόνικου Γ´), και του πανίσχυρου Ιωάννη Καντακουζηνού (που θεωρείτο ‘αντιβασιλέας’ και ‘σφετεριστής’ του θρόνου) και που είχε κέντρο της εξουσίας του το Διδυμότειχο.
Αυτό το χάος και οι συνεχείς πόλεμοι επέτειναν τη φτώχια και την λαϊκή δυσφορία απέναντι στους πλούσιους. Ο διανοούμενος Αλέξανδρος Μακρεμβολίτης το 1343 έγραφε στην Κωνσταντινούπολη, πως “αν μπορούσαν οι πλούσιοι θα άρπαζαν και τον ήλιο και θα στερούσαν από τους φτωχούς την απόλαυσή του”! (“χάρις δε θεώ, ότι και τον ήλιον εί κατασχείν ηδυνήθητε, ουδέ της τούτου άν ημάς ηξιώσατε απολαύσεως.”)
Οι αντιπαραθέσεις είχαν επεκταθεί και στις θρησκευτικές δοξασίες!
Ενωτικοί και Ανθενωτικοί, αυτοί δηλαδή που πίστευαν πως μιά επανένωση της Ορθόδοξης και της Καθολικής εξουσίας (με πρωτοκαθεδρία των Καθολικών), θα έδινε ισχυρότερο κίνητρο στους δυτικούς να στηρίξουν το Βυζάντιο απέναντι στην επέλαση των Τούρκων, και σε αυτούς που πίστευαν πως κάτι τέτοιο θα ήταν προδοσία κατά της Ορθοδοξίας.
Αλλά οι αντιπαραθέσεις δεν σταματούν εδώ.
Έχουμε και την αντιπαλότητα μεταξύ Ησυχαστών και Ζηλωτών.
Απ´ τη μία οι Ησυχαστές, γενικά πιό κοντά στους ευγενείς (τον Ιω. Καντακουζηνό), που πίστευαν πως με το πηγούνι κολλημένο στο στέρνο, βλέποντας τον ομφαλό και προσευχόμενοι ασταμάτητα, αυτό από μόνο του αρκούσε για να δούνε το ‘άκτιστον’ Θείον φως! Να αντικρύσουν τον ίδιο τον Θεό! Οι Ησυχαστές δεν έδειχναν να ενδιαφέρονται γιά κοινωνικές ανατροπές.
Απ´ την άλλη, οι ‘Ζηλωτές’, που εξέφραζαν το ‘δήμο’, τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα και τους πολυπληθείς πρόσφυγες, με ηγέτη τον άρχοντα Μιχαήλ Παλαιολόγο και μετά (όταν δολοφονήθηκε ο Μιχαήλ) τον Ανδρέα Παλαιολόγο. Βάση της δύναμής τους ήταν η οργανωμένη συντεχνία των ‘Παραθαλασσίων’, δηλαδή των ναυτικών. {Ακριβώς όπως και στην αρχαία Αθήνα, οι ‘Παράλιοι’, δηλ. η τάξη των ναυτικών, ήταν πρωτοπόροι στη διεύρυνση της Δημοκρατίας!}
Το 1343, οι Ζηλωτές επαναστάτησαν, κυρίευσαν την ακρόπολη της Θεσσαλονίκης, φόνευσαν πολλούς ευγενείς και εγκατέστησαν το δικό τους ιδιότυπο καθεστώς! Δήμευσαν τις περιουσίες των πλουσίων, ίσως και της εκκλησίας (αν και είναι πιθανό, οι χωρικοί που καλλιεργούσαν κτήματα των Μονών, απλά να τα καλλιεργούσαν πλέον χωρίς να αποδίδουν νοίκι στις Μονές ή φόρο, ή και άλλοι χωρικοί να εγκαταστάθηκαν σε αυτά χωρίς να πληρώνουν κάποιο νοίκι ή τέλος), επεδίωξαν διοικητική αυτονομία (κάτι που μάλλον οδήγησε σε κάποια απομόνωση το καθεστώς), ενώ φαίνεται πως ασκούσαν κάποιου είδους δημοκρατική/συλλογική διοίκηση.
(Γράφω ‘φαίνεται’ γιατί δεν είναι σαφείς και απόλυτα αξιόπιστες οι πηγές)
Αλλά η φθορά και η παρακμή δεν άργησαν. Διώξεις αντιπάλων, απομόνωση, αυθαιρεσίες, κακοδιαχείριση, πολυφωνία, οι συνεχείς πόλεμοι στην ενδοχώρα με την επακόλουθη φτώχεια, η αντίδραση των πλουσιωτέρων και της μεσαίας τάξης που εθίγετο από το κανονιστικό και διοικητικό αλαλούμ, είχαν προκαλέσει μεγάλη δυσαρέσκεια, είχαν αποδυναμώσει τους Ζηλωτές και έδωσαν την ευκαιρία, το 1349, στο νέο αυτοκρατορικό διοικητή, τον Θεόδωρο Μετοχίτη, σε σύμπραξη μάλιστα με τους ναυτικούς, τους πρώην συμμάχους των Ζηλωτών, να ανατρέψει το καθεστώς. Ακολούθησαν φυσικά, φυλακίσεις, διώξεις και εξορίες των Ζηλωτών και των συνοδοιπόρων τους!
Είναι η πρώτη φορά που στο Βυζάντιο και ίσως σε όλη την μεσαιωνική Δύση, που εγκαθιδρύθηκε τέτοιο επαναστατικό, αλλά κάπως συλλογικό και ‘δημοκρατικό’ καθεστώς. (Κάτι παραπλήσιο είχε πάει να γίνει στην Γένουα=Τζένοβα, λίγα χρόνια πιό πριν, αλλά σε πολύ μικρότερη έκταση.)
Αξίζει, οι λόγιοί μας να το μελετήσουν εκτενέστερα. Ίσως και με κάποιο διεθνές συμπόσιο στην Συμπρωτεύουσα!
