Η μεγάλη και ένδοξη Αρχαγγελική Μονή στη Σύμη, εκείνη του Πανορμίτη, αλλά και ο περιβάλλον χώρος της, χαρακτηρίζεται από ανυπέρβλητο φυσικό κάλλος. Είναι από τις σημαντικότερες και πιο μεγαλοπρεπείς μονές της Ελλάδας και πήρε το όνομά της από τον παρακείμενο κόλπο Πάνορμο.
Αποτελεί το σημαντικότερο θρησκευτικό μνημείο του νησιού. Από το Γιαλό, με καΐκι, αλλά και οδικώς μπορεί να φτάσει κανείς στον Πανορμίτη. Η Μονή του Ταξιάρχη Μιχαήλ του Πανορμίτη βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά του νησιού, ανάμεσα σε κυπαρίσσια και πεύκα.
Θαυμασμό και δέος προκαλεί και η θαυματουργή εικόνα του Ταξιάρχη Μιχαήλ, η οποία είναι ολόσωμη, και το 1724, με έξοδα των καπεταναίων, του κλήρου και της κοινότητας της Σύμης, επενδύθηκε ολόκληρη με χρυσό και ασήμι και είναι πάντοτε κατάφορτη από τάματα πιστών.
Γραπτή αναφορά για την ύπαρξη του μοναστηριού υπάρχει από τον 15ο αιώνα, ενώ μαζί με την Πάτμο θεωρούνται τα δύο μεγαλύτερα προσκυνήματα της Δωδεκανήσου. Το μοναστήρι διαθέτει ξενώνες όπου μπορούν να φιλοξενηθούν έως και 500 άτομα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η βοτσαλωτή αυλή με ωραία γεωμετρικά σχέδια. Το καμπαναριό της είναι παρόμοιο με αυτό της μονής Ζαγκόρσκ, κοντά στη Μόσχα.
Το μοναστηριακό συγκρότημα φιλοξενεί δύο μουσεία, ένα Εκκλησιαστικής τέχνης με πλούσια συλλογή κειμηλίων και ένα Λαογραφικό. Υπάρχει επίσης βιβλιοθήκη με μεταβυζαντινά χειρόγραφα.
Στο σκευοφυλάκιο του μοναστηριού φυλάγονται τάματα -που βάζουν σε μπουκάλια οι πιστοί από κάθε γωνιά της γης- και λέγεται ότι τα «ξεβράζει» η θάλασσα. Σύμφωνα με τους ντόπιους, αν κάποιο τάμα δεν εκπληρωθεί, ο Άγιος πηγαίνει και το παίρνει μόνος του και για το λόγο αυτό τον αποκαλούν καλοπροαίρετα «Κλέφτη».
Παράλληλα, οι πιστοί μεταφέρουν στο Προσκύνημα και σκούπες και τις εναποθέτουν στο προσκυνητάρι του Αρχαγγέλου. Με αυτόν τον συμβολικό τρόπο, στην ουσία, ζητούν και παρακαλούν τον Αρχάγγελο να «σκουπίσει» λάθη και παραλείψεις τους, να προλάβει λοιμούς και ασθένειές τους.
Το κορυφαίο ετήσιο εκκλησιαστικό και κοινωνικό γεγονός της Σύμης, είναι φυσικά η μεγάλη Πανήγυρη των Ταξιαρχών. Από τις προηγούμενες μέρες το Μοναστήρι του Αρχαγγέλου, αλλά και όλο το νησί βρίσκεται σε ρυθμούς έντονους και πανηγυρικούς αφού γιορτάζει ο προστάτης του, ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Χιλιάδες προσκυνητές προσέρχονται ιδιαιτέρως στον Πανορμίτη για να συμμετάσχουν στις Ιερές Ακολουθίες και να καταθέσει ο καθένας με την προσευχή του τα προβλήματα και τις αγωνίες του σ’ Εκείνον προκειμένου να πάρει δύναμη και σθένος.
Η λαϊκή παράδοση συνδέει την ίδρυση της Μονής του Πανορμίτη με την ευλάβεια του συμιακού λαού. Μια θεοσεβούμενη γυναίκα, η Μαριώ του Πρωτενιού, βρήκε σκάβοντας το χωράφι της στον Πάνορμο ένα μικρό εικόνισμα του Μιχαήλ του Πανορμίτη. Τη μετέφερε στο σπίτι της και την τοποθέτησε ανάμεσα στα άλλα εικονίσματά της.
Την επόμενη όμως η εικόνα έλειπε από τη θέση της. Πήγε πάλι η Μαριώ στον Πάνορμο και βρήκε το εικόνισμα στο ίδιο σημείο. Το ξαναπήρε μαζί της, αλλά για μια ακόμα φορά ο Αρχάγγελος Μιχαήλ “δραπέτευσε” από το σπίτι της. Ομως, εμφανίστηκε στον ύπνο της γυναίκας και της εξέφρασε την επιθυμία του να μείνει στον Πάνορμο. Η Μαριώ συμβουλεύτηκε τον πνευματικό της κι εκείνος της είπε να κτίσει ένα εκκλησάκι στον τόπο όπου βρήκε το εικόνισμα.
