Εκ πρώτης όψεως, η Ιερά Μονή Θεοτόκου Κηπίνας παραπέμπει στην ιστορική μονή της Παναγίας Σουμελά στον Πόντο σε πολύ μικρότερο μέγεθος, προκαλώντας θαυμασμό και δέος στους προσκυνητές.
Η Ιερά Μονή Θεοτόκου Κηπίνας με την ιδιότυπη αρχιτεκτονική βρίσκεται στα βόρεια Τζουμέρκα και πρόκειται για ένα παλαιό μοναστήρι που είναι δομημένο εξ’ ολοκλήρου μέσα σε απόκρημνο, κατακόρυφο βράχο, κοντά στο χωριό Καλαρρύτες του νομού Ιωαννίνων.
Είναι ανδρική μονή που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, πανηγυρίζει, όμως, την Παρασκευή της Διακαινησίμου, εορτή της Ζωοδόχου Πηγής.
Η μονή ως κατασκευή υψώνεται επάνω από τον ομώνυμο Καλαρρύτικο ποταμό και η πρόσβαση σε αυτή είναι εφικτή μόνο από μικρό μονοπάτι το οποίο είναι λαξευμένο μέσα στο βράχο, με κεντρική είσοδο μια ξύλινη γέφυρα.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η ξύλινη γέφυρα ήταν κινητή και οι μοναχοί την ανέβαζαν με μοχλό, έτσι ώστε το μοναστήρι να καθίσταται απροσπέλαστο στους επίδοξους επιδρομείς, καθώς δημιουργείται κενό 4 μέτρων στο γκρεμό, όταν σηκώνεται.
Πως προέκυψε η ονομασία
Κατά μία εκδοχή, η ονομασία «Κηπίνα» οφείλεται στους κήπους που καλλιεργούσαν οι μοναχοί, σε μια περιοχή απότομη και βραχώδη. Το όνομα, σύμφωνα με γλωσσολόγους, προέρχεται μάλλον από το σλάβικο Κίπ, που σημαίνει εικόνα ή ζωγραφιά και την κατάληξη – ίνα. Το όνομα αυτό πήρε αργότερα και ο γειτονικός οικισμός Αρμπορέσι.
Σε παλαιά γραπτά κείμενα υπάρχει αναφορά ότι ιδρύθηκε το 1212 από τον Αρχιεπίσκοπο Γρηγόριο, αν και υπάρχει η άλλη άποψη ότι ιδρύθηκε τον 13ο αιώνα από μοναχούς της Μονής Βύλιζας.
Κατά τον 18ο αιώνα η μονή γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση ενώ τον 19ο αιώνα εγκαταλείφθηκε.
Φέρει μια μικρών διαστάσεων μονόκλιτη βασιλική με νάρθηκα και στο εσωτερικό της έχει διακόσμηση με τοιχογραφίες του 17ου αιώνα με αρχές του 18ου αιώνα. Οι τοιχογραφίες διακρίνονται για το ενδιαφέρον εικονογραφικό πρόγραμμα με τις ωραίες παραστάσεις και τους ποικίλους χρωματισμούς.
Χωρίζονται σε τρεις ζώνες και απεικονίζουν αντίστοιχα τους αγίους, τα στηθάρια των αγίων και σκηνές από το Ευαγγέλιο. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο και φέρει επιχρυσωμένη ένθεση.
Το καθολικό έχει ως στέγη τον φυσικό βράχο, ο οποίος έχει λαξευτεί με τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζει ένα κανονικό ομοιόμορφο θόλο.
Στο κοίλωμα του βράχου χτίστηκαν σε δύο επίπεδα το ισόγειο με χώρο υποδοχής και το χειμωνιάτικο, όπου υπάρχει ξύλινο ντουλάπι – πόρτα που οδηγεί σε κρύπτες. Στον όροφο, τα κελιά των μοναχών και το αρχονταρίκι, προσφέρουν μοναδική θέα προς τον οικισμό και το ποτάμι.
Τα κελιά του μοναστηριού διαμορφωμένα με διάφορες ξύλινες επεκτάσεις στον κατακόρυφο βράχο δημιουργούν ένα ενδιαφέρον αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα απόλυτα εναρμονισμένο με το άγριο τοπίο της περιοχής.
Η ιδιαιτερότητα της μονής είναι ότι από τη βόρεια είσοδο του πρόναου αρχίζει η είσοδος ενός σπηλαίου (μη επισκέψιμο) με διαδρομή μήκους 240μ. και μέγιστο ύψος 9 μ. το οποίο έχει εξερευνηθεί το 1956 και το 1993 από την Άννα Πετρόχειλου και τον Στέφανο Νικολαΐδη, μέλη του Σπηλαιολογικού Ελληνικού Εξερευνητικού Ομίλου.
Το σπήλαιο ήταν κάποτε κοίτη υπόγειου ποταμού, γι’ αυτό και στους πρόποδες του βράχου, όπου βρίσκεται το μοναστήρι αναβλύζει άφθονο νερό. Η σπηλιά αυτή την περίοδο της Τουρκοκρατίας και της εθνικής αντίστασης αποτέλεσε κρησφύγετο των υπόδουλων Ελλήνων και των αντιστασιακών.
Σήμερα, η Ιερά Μονή Θεοτόκου Κηπίνας είναι μετόχι της Ιεράς Μονής Τσούκας (1931) και ανήκει στην Ιερά Μητρόπολη Ιωαννίνων. Αν και τα κελιά είναι ανακαινισμένα και συντηρημένα, ωστόσο, η μονή λειτουργεί, πλέον, ως αξιοθέατο για τους περιηγητές, αφού κανένας μοναχός δεν ζει εκεί.