Στην Νοτιοανατολική γωνία της Κρήτης, στην περιοχή Ξερόκαμπος, βρίσκονται αυτά τα παράξενα σχήματα...
Όπως υποδηλώνει και το όνομα (Ξηρόκαμπος), η περιοχή μοιάζει πραγματικά με σεληνιακό τοπίο. Με εξαίρεση τις καλλιέργειες, η φύση είναι παντελώς ξερή, με τις πέτρες και το χώμα να “πυρώνονται” το καλοκαίρι από τις υψηλές θερμοκρασίες. Σ’ αυτό το τοπίο, η φύση και ο άνθρωπος δημιούργησαν αυτά τα περίεργα σχήματα. Η μεν φύση γιατί στη συγκεκριμένη παραλία, την Αλατσολίμνη όπως ονομάζεται, το χειμώνα η θάλασσα στην κυριολεξία “βγαίνει έξω” και εγκλωβίζεται λόγω του αναγλύφου. Έτσι δημιουργείται μια λίμνη με αλάτι.
Το καλοκαίρι, το νερό ξεραίνεται και το τοπίο είναι όπως το βλέπετε. Σ’ αυτό ακριβώς το τοπίο, οι παλαιότεροι κάτοικοι της Κρήτης, έφτιαξαν αυτά τα σχήματα για να ξεραίνεται το νερό και να βγάζουν το αλάτι. Η χρήση της περιοχής ως αλυκή, σταμάτησε το 1965.
Ο Ξερόκαμπος βρίσκεται 48 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από την Σητεία 20 χιλιόμετρα από την Ζήρο και 10 χιλιόμετρα από την Ζάκρο. Το εκπληκτικό ανάγλυφο της περιοχής συνθέτουν βουνά φαράγγια ελαιώνες και φανταστικές ερημικές παραλίες, βραχονησίδες και νησιά.
Το φυσικό περιβάλλον απείραχτο ακόμη από τις καταστροφικές ανθρώπινες δραστηριότητες, εκπλήσσει τον επισκέπτη με την πανδαισία χρωματικών εναλλαγών και γεωμορφολογικών σχηματισμών. Το τραχύ σκουρόχρωμο η ανοιχτόχρωμο πετρώδες φόντο, που κυριαρχεί στα βόρεια και δυτικά, ενώνεται μέσα από μια λωρίδα γης, κατάφυτης από ελαιόδεντρα, με την δαντελωτή σειρά των ήπιων ακτών του Ξερόκαμπου και τα καταγάλανα χρυσίζοντα νερά του Λιβυκού Πελάγους, μέχρι το βάθος του Ορίζοντα.
Έρευνες έδειξαν ότι η περιοχή του Ξεροκάμπου κατοικείται από τους προϊστορικούς χρόνους και παρουσιάζει μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Στη θέση Φαρμακοκέφαλο, ξεκίνησαν το 1984 ανασκαφικές έρευνες από τον αρχαιολόγο Ν. Π. Παπαδάκη. Αποκαλύφθηκε μια σημαντική ελληνιστική πόλη, που πιθανόν να είναι η αρχαία Άμπελος. Η πόλη καταλάμβανε όλο το ύψωμα και προστατευόταν από ισχυρό τείχος που σώζεται μερικώς.
Αν και έχει ανασκαφεί μόνο ένα μικρό τμήμα της πόλης, ήρθαν στο φως σπίτια, δρόμοι και υπαίθριοι χώροι, τα δε ευρήματα είναι εξαιρετικής τέχνης και ιδιαιτέρως κατατοπιστικά για την ιστορία της. Από την μελέτη τους προκύπτει ότι η πόλη ιδρύθηκε περίπου τον 5ο π.Χ. αιώνα και γνώρισε την μεγαλύτερη αίγλη της τον 3ο-2ο π.Χ. αιώνα. Είχε εμπορικές σχέσεις με άλλες πόλεις της Κρήτης, τα Δωδεκάνησα και ιδιαιτέρως με τη Ρόδο και την Κάλυμνο.
Χαρακτηριστικά είναι τα μολυβένια βλήματα σφενδόνης, συχνά ενεπίγραφα, τα οποία χρησιμοποιούσαν οι σφενδονιστές του στρατού. Τα ευρήματα των ανασκαφών φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σητείας . Στο κέντρο της αρχαίας πόλης σήμερα υπάρχει το μικρό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου που χτίστηκε το 1895. Στην παραλία, κοντά στην αρχαία πόλη, υπάρχουν αλυκές ελληνιστικών χρόνων από όπου οι κάτοικοι προμηθεύονταν θαλασσινό αλάτι (σειρά καναλιών και δεξαμενών αποξήρανσης οι οποίες είναι σκαλισμένες στα βράχια της θάλασσας).
Στη θέση Μαζιδά άμμος είναι ορατό το αρχαίο λατομείο πωρόλιθου με τον οποίο χτίστηκε η αρχαία πόλη. Στη θέση Κατσουνάκι εντοπίστηκε εκτεταμένος μινωικός οικισμός ενώ στο ύψωμα Τράχηλας ερευνήθηκε Ιερό Κορυφής. Στους Καβάλους, τα μικρά νησάκια που βρίσκονται απέναντι από τον Ξερόκαμπο, υπάρχουν εγκαταστάσεις αλιέων που χρονολογούνται στην Υστερομινωική εποχή.
