Μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, ο ισχυρότατος σεισμός των 6,1 Ρίχτερ που “χτύπησε” την Μυτιλήνη χθες, Τρίτη 12.06.2017, κατέστρεψε το χωριό Βρίσα, το οποίο εκτός από την εκπληκτική του ομορφιά, “κουβαλάει” και τεράστια, αλλά και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιστορία.
Από τα αρχαία χρόνια μέχρι και σήμερα…
Η ίδρυση της Βρίσας καλύπτεται από την αχλύ του μύθου. Ο μυθικός οικιστής της Λέσβου Μάκαρ ή Μακαρεύς, που το όνομά του παραμένει ακόμα ζωντανό στα «Μάκαρα», μια τοποθεσία στη δυτική πλευρά του στομίου του κόλπου Καλλονής, είναι σύμφωνα με την παράδοση που διέσωσε ο πολιτικός και ιστορικός Ανδροτίων, ο ιδρυτής του ναού του Βρισαίου Διονύσου στο ακρωτήρι Βρίσα, σήμερα Άγιο Φωκά: «το ιερόν του θεού εν τη Βρίση φησίν ιδρύσθαι υπό Μάκαρος». Σύμφωνα με μια μεταγενέστερη παράδοση, που έχει καταγράψει ο Κλαύδιος Αιλιανός στην «Ποικίλη Ιστορία» του, ένας άλλος Μάκαρ, ιερέας, είναι ο ιδρυτής της λατρείας του Διονύσου στο ακρωτήρι της Βρίσας.
Ο θεός, λοιπόν, Διόνυσος, που λατρευόταν στο ακρωτήρι της Βρίσας από τα πανάρχαια χρόνια, πήρε την επωνυμία «Βρισαίος», όπως αναφέρει και ο γραμματικός Στέφανος ο Βυζάντιος: «Βρίσα άκρα Λέσβου εν η ίδρυται Διόνυσος Βρισαίος».
Αποκαλείται επίσης και «Βρισαγενής», σύμφωνα με την επιγραφή σε πλάκα που υπήρχε στο χώρο του ναού, όπως αναφέρει ο Γερμανός αρχαιολόγος Koldewey: «ΜΕΓΑΡΙΤΟΣ ΑΙΣΧΙΝΟΥ ΔΙΟΝΥΣΩ ΒΡΗΣΑΓΕΝΕΙ».
Πάνω στο ακρωτήρι της Βρίσας και κοντά στο ναό πρέπει να είχε χτιστεί και η ομώνυμη πόλη, όπως δείχνουν τα άφθονα όστρακα που έχουν βρεθεί στο «λαιμό» του ακρωτηρίου, καθώς και άλλα αρχαία αντικείμενα που έχουν βρεθεί τυχαία ή έχουν ανασυρθεί κατά τον καθαρισμό του μικρού φυσικού λιμανιού που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του ακρωτηρίου.
Άγνωστο, ωστόσο, παραμένει εάν η πόλη έδωσε το όνομά της στο ακρωτήρι και στο ναό του Διονύσου ή εάν προηγήθηκε η ονομασία του ακρωτηρίου. Το βέβαιο πάντως είναι ότι ο οικισμός της Βρίσας υπήρχε από τα πανάρχαια χρόνια και το όνομα του σημερινού χωριού της Βρίσας συνδέεται άμεσα με τον Βρισαίο Διόνυσο και αποτελεί ένα παράδειγμα ιστορικής συνέχειας στην άκρη αυτή της Λέσβου.
Η ιερότητα του χώρου στο ακρωτήρι της Βρίσας διατηρήθηκε ως τα σήμερα με το χτίσιμο αλλεπάλληλων ναών. Ο τελευταίος αρχαίος ναός του Διονύσου, δωρικού ρυθμού, του οποίου τα λείψανα σώθηκαν ως τα σήμερα, ανήκει στον 1ο π.Χ. αιώνα.
Στη μυθική Βρίσα που συσχετίζεται με τον οικιστή της Λέσβου Μάκαρα αναφέρεται και η παράδοση για την ηρωίδα του Τρωικού Πολέμου, τη Βρισηίδα, την «ικέλη χρυσέη Αφροδίτη», όπως την περιγράφει ο Όμηρος, το μήλον της Έριδος ανάμεσα στον Αχιλλέα και τον Αγαμέμνονα.
Κατά την παράδοση, η Βρισηίδα γεννήθηκε στη Βρίσα και ήταν κόρη του Βρισέα, από τον οποίο προέρχεται και το όνομά της (πατρωνυμικό). Κι όταν ο Αχιλλέας κατέλαβε τη Λυρνησό, την πόλη όπου ζούσε η Βρισηίδα παντρεμένη με το βασιλιά Μύνητα, αφού σκότωσε τον άντρα της, την πήρε ως πολύτιμο λάφυρο μαζί του στο στρατόπεδο των Ελλήνων στην Τροία.
Στην τοπική παράδοση διατηρήθηκε ζωντανή και η πίστη για το πέρασμα του Αχιλλέα από τη Βρίσα. Με περηφάνια δείχνουν οι κάτοικοι ακόμα και σήμερα το πηγάδι στο δρόμο για τον Άγιο Φωκά, το οποίο «άνοιξε» ο Αχιλλέας και ονομάζεται προ τιμήν του «Αχιλλοπήγαδο»!
Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο και πιθανώς πολύ νωρίτερα από τους ελληνιστικούς ή τους ρωμαϊκούς χρόνους, ο οικισμός της Βρίσας μετατοπίστηκε ανατολικότερα, από το ακρωτήρι του Αγίου Φωκά στη θέση Αγία Κατερίνα.
Τα ευρήματα στην περιοχή αυτή, όπως θεμέλια μεγάλης εκκλησίας παλαιοχριστιανικής εποχής, τάφοι και πήλινα λυχνάρια της ίδιας εποχής, μαρμάρινες κολόνες και ενεπίγραφες στήλες, όπως είναι η στήλη με την επιγραφή «ΣΤΡΑΤΟΝΙΚΗ ΧΡΗΣΤΗ ΧΑΙΡΕ», μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι στη θέση αυτή, όπου καταλήγει μια εύφορη παραποτάμια κοιλάδα, βρισκόταν η Βρίσα των πρωτοβυζαντινών χρόνων και πιθανότατα είναι η «Βρύσια πόλις» που αναφέρει ο Αλεξανδρινός λεξικογράφος του 5ου μ.Χ. αιώνα Ησύχιος.
Πότε και γιατί εγκαταλείφθηκε η παράλια Βρίσα είναι ένα ερώτημα που αναμένει από την αρχαιολογική σκαπάνη την απάντησή του.
Πιθανώς και εδώ, όπως συνέβη με όλες τις παράλιες και νησιωτικές πόλεις του Αιγαίου, οι πειρατικές επιδρομές, που συντάραξαν τη βυζαντινή αυτοκρατορία καθ’ όλη τη διάρκεια της μεσοβυζαντινής αλλά και υστεροβυζαντινής περιόδου, ανάγκασαν τους κατοίκους της παράλιας Βρίσας ν’ αναζητήσουν ασφαλέστερο τόπο εγκατάστασης προς τα ενδότερα.
Οι Βρισαίοι, μετά την καταστροφή της πόλης τους, εγκαθίστανται σε μικρούς αγροτοκτηνοτροφικούς οικισμούς, που απείχαν μερικά χιλιόμετρα από τη θάλασσα και ήταν εγκατεσπαρμένοι στην ευρύτερη περιοχή της Βρίσας. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους οικισμούς περιλαμβανόταν και ο οικισμός της σημερινής Βρίσας. Με την πάροδο του χρόνου οι άλλοι οικισμοί, όπως ήταν του Παλιόπυργου, της Αιγίδας και του Λιβαδιού, απορροφήθηκαν από τον ασφαλέστερο και ισχυρότερο οικισμό της Βρίσας…
Η νεότερη Βρίσα, αθέατη από τη θάλασσα, προστατευμένη με ένα σύστημα κατόπτευσης των πειρατικών επιδρομών, που αποτελούνταν από βίγλες τοποθετημένες σε στρατηγικά σημεία, κατόρθωσε να επιβιώσει μέσα στους δύσκολους και σκοτεινούς αιώνες του Μεσαίωνα και της οθωμανικής κυριαρχίας και να διασώσει όχι μόνο τη ζωή αλλά και την ψυχή των κατοίκων της, με ό,τι ωραίο αυτή κουβαλούσε από την προγονική πίστη και τον πολιτισμό.
Στις αρχές του 19ου αιώνα, οι χριστιανοί κάτοικοι της Βρίσας με τα πενιχρά μέσα που διέθεταν κατόρθωσαν να χτίσουν μέσα σ’ ένα χρόνο (1803-1804) την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, η οποία ως σύνολο, γραμμή και χρώμα χαρακτηρίζεται ως «η λυρικότερη βασιλική του νησιού». Ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο της.
Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου αιώνα, η Βρίσα, παρακολουθώντας τη γενικότερη ανάπτυξη του νησιού, παρουσιάζει αξιόλογη οικονομική, κοινωνική και πνευματική πρόοδο. Το 1909 στη Βρίσα κατοικούν 480 οικογένειες, λειτουργούν δυο ατμοκίνητα ελαιοτριβεία, παράγει λάδι, γεννήματα, γλυκάνισο και σύκα. Συντηρεί με δικά της μέσα παρθεναγωγείο και σχολείο αρρένων και διαθέτει τρεις επιστήμονες γιατρούς και φαρμακείο.
Η ανοδική πορεία της συνεχίστηκε ως τα μέσα του 20ου αιώνα. Μετά την Κατοχή και τον εμφύλιο πόλεμο το έντονο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα μεγάλα αστικά κέντρα επέφερε την πληθυσμιακή συρρίκνωση της Βρίσας, την ταχεία γήρανση του πληθυσμού της και την εξασθένηση της αγροτικής οικονομίας της.
Τις τελευταίες δυο δεκαετίες, η τουριστική ανάπτυξη των Βατερών και του Αγίου Φωκά διανοίγουν κάποια ευοίωνη προοπτική για την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας και τη συγκράτηση του πληθυσμού που έχει εναπομείνει στη Βρίσα.
Σημαντικά επίσης αποτελέσματα αναμένονται από την αξιοποίηση του πλούτου των παλαιοντολογικών ευρημάτων της περιοχής Βρίσας – Βατερών, τα οποία ήδη συγκεντρώνουν το διεθνές επιστημονικό ενδιαφέρον. Αντιπροσωπευτικά δείγματα απολιθωμένων ζώων εκτίθενται στη Συλλογή Φυσικής Ιστορίας, που φιλοξενείται στις αίθουσες του παλιού παρθεναγωγείου της Βρίσας.
Πηγή: sites.google.com/site/syllogosvrissas
Φωτογραφίες: Reuters
Αριθμός Πιστοποίησης Μ.Η.Τ.232163