Ο Αυστραλοπίθηκος (Australopithecus) (εκ του "australis", νότιος στα Λατινικά, και του πίθηκος) είναι ένα γένος ανθρωποειδών που έχει αφανιστεί.
Σύμφωνα με παλαιοντολογικά και αρχαιολογικά στοιχεία, το γένος Αυστραλοπίθηκος εξελίχτηκε στην ανατολική Αφρική περίπου 4 εκατομμύρια χρόνια πριν και στη συνέχεια εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την ήπειρο μέχρι να αφανιστεί 2 εκατομμύρια χρόνια πριν. Αυτό το διάστημα έζησαν πολλά είδη αυστραλοπίθηκων όπως ο Australopithecus anamensis, ο A. afarensis, ο A. sediba, και ο A. africanus. Μέχρι πρότινος είδη σαν τον A. robustus και τον A. boisei, πιστεύεται πως αποτελούσαν μέλη του ίδιου γένους των Αυστραλοπιθήκων. Παρόλα αυτά πρόσφατα δεδομένα υποδεικνύουν πως αποτέλεσαν ένα ξεχωριστό γένος, γεγονός που διαίρεσε τις αυστραλοπιθηκίνες σε δύο γένη: τον Αυστραλοπίθηκο (λεπτοφυείς αυστραλοπιθηκίνες), και τον Παράνθρωπο (Paranthropus) (εύρωστες αυστραλοπιθηκίνες).
Είναι κοινά αποδεκτό από την επιστημονική κοινότητα πως οι αυστραλοπίθηκοι διαδραμάτισαν έναν καθοριστικό ρόλο στην ανθρώπινη εξέλιξη, και αποτέλεσαν πρόγονο του Homo habilis, Homo ergaster και κατά ακολουθία του σύγχρονου ανθρώπου, Homo sapiens sapiens. Το πρώτο εύρηµα Αυστραλοπιθήκου ήταν η γνωστή Λούση, ο σκελετός µιας νεαρής 18 ετών, που βρέθηκε στην έρηµο Αφάρ της Αιθιοπίας το 1974 από τον Johanson (και τον Tom Grey). Η ηλικία του προσδιορίστηκε από 2,8 έως 3,8 εκατοµµύρια χρόνια ενώ περπατούσε όρθια. Είχε ύψος 1 µέτρο, βάρος 22-30 κιλά µε κοντά πόδια και το αρσενικό ήταν βαρύτερο και πιο ψηλό. Το κεφάλι της έµοιαζε µε του ανθρώπου. Το δεύτερο απολίθωµα του Αυστραλοπίθηκου αφαρίου βρέθηκε και πάλι στην Αιθιοπία. Πρόκειται για ένα νεαρό ηλικίας 16-17 ετών και ήταν νεώτερος της Λούση κατά 400.000 χρόνια. Η Λούση πήρε το όνοµά της απ’το τραγούδι των “Beatles”που ακουγόταν στο ράδιο κατά την στιγµή της ανακάλυψης της.
Όπως αναφέρουν οι επιστήμονες, ο Αυστραλοπίθηκος Αφαρένσις (το είδος της «Λούσι» που ανακαλύφθηκε το 1976) χρησιμοποιούσε εργαλεία, συνεπώς η εξέλιξη της χρήσης των εργαλείων και της κατανάλωσης κρέατος είναι πιο αρχαία και περίπλοκη από ό,τι νόμιζαν οι επιστήμονες. Αυτό, μεταξύ άλλων, σημαίνει ότι ο συγκεκριμένος πρόγονος του ανθρώπου, υπήρξε πιθανότατα πιο κοντά στον άνθρωπο παρά στον πίθηκο. Οι επιστήμονες γενικά θεωρούσαν μέχρι σήμερα ότι η ανακάλυψη των εργαλείων και η κατανάλωση κρέατος, που σηματοδοτούν την ανάδυση του γένους Homo, είχαν χονδρικά συμπέσει πριν από περίπου 2,5 εκατ. χρόνια (τα αρχαιότερα λίθινα εργαλεία μέχρι σήμερα, ηλικίας 2,5 εκατ. ετών, είχαν βρεθεί στην περιοχή Γκόνα της Αιθιοπίας), αλλά τώρα αυτή η ημερομηνία μεταφέρεται πολύ πιο πίσω στο παρελθόν, στα 3,4 εκατ. χρόνια.
Οι ερευνητές ανακάλυψαν πάνω στα οστά των ζώων (θηλαστικών) βαθιές χαρακιές. Η μελέτη τους με ηλεκτρονικά μικροσκόπια, ακτίνες Χ κλπ. απέκλεισε την πιθανότητα να είχαν γίνει από άλλα ζώα. Το συμπέρασμα ήταν ότι προέρχονταν από μυτερά πέτρινα εργαλεία, που χρησιμοποιήθηκαν για να αποκοπεί η σάρκα από τα οστά του ζώου, ενώ άλλο αμβλύ εργαλείο είχε χρησιμοποιηθεί για να σπάσουν τα οστά και οι πρόγονοί μας να φάνε το θρεπτικό μεδούλι στο εσωτερικό τους. Παραμένει όμως άγνωστο αν οι Αυστραλοπίθηκοι βρήκαν στη φύση τις μυτερές πέτρες ή τις έκαναν εκείνοι μυτερές.
Ενα από τα βασικά ερωτήματα που προσπαθούν οι επιστήμονες να απαντήσουν σε σχέση με τη Λούσι είναι αν είχε την ικανότητα να σκαρφαλώνει στα δέντρα ή όχι, γεγονός εξαιρετικά σημαντικό για την χαρτογράφηση της εξελικτικής πορείας του ανθρώπινου είδους. Πρόσφατα ευρήματα και ειδικότερα η ανακάλυψη των απολιθωμάτων ενός τρίχρονου κοριτσιού Α.afarensis έδειξαν ότι το είδος αυτό σκαρφάλωνε στα δέντρα. Οι ερευνητές κατέληξαν σε δύο συμπεράσματα. Πρώτον η «Λούσι» ήταν ανατομικά ικανή να σκαρφαλώνει σε δέντρα με κορμούς μικρής διαμέτρου. Δεύτερον ο λόγος για τον οποίο η «Λούσι» σκαρφάλωνε στα δέντρα ήταν να για να συλλέξει μέλι το οποίο αποτελούσε βασικό μέρος της διατροφής της. Η μελέτη που δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «PNAS» προσφέρει, όπως είναι ευνόητο, νέα σημαντικά στοιχεία για τη «Λούσι» αλλά και για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους.