Συμπληρώνονται σήμερα 200 χρόνια από τη γέννηση του Γερμανού φιλοσόφου Καρλ Μαρξ, που θεωρείται ο θεμελιωτής του κομμουνισμού και ίσως είναι ένας από τους λίγους που επηρέασαν τόσο πολύ την πολιτική τον 20ο αιώνα.
Ο Μαρξ ίσως να μην περίμενε ότι εκατομμύρια άνθρωποι μετά το θάνατό του (14 Μαρτίου 1883) θα δήλωναν Μαρξιστές και πολλοί περισσότεροι, ακόμη και πολιτικοί και ιδεολογικοί αντίπαλοί του, θα είχαν διαβάσει το μπεστ σέλερ των βιβλίων του, «Το Κεφάλαιο», που ο πρώτος του τόμος πρωτοεκδόθηκε το 1867.
Σήμερα, στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, ο Καρλ Μαρξ και ο Μαρξισμός, σίγουρα δεν έχει την απήχηση του προηγούμενου αιώνα, αλλά πάντα παραμένει επίκαιρος. Τουλάχιστον για τους πολιτικούς επιστήμονες. Τόσο γιατί υπάρχουν αυτοί που υποστηρίζουν ότι ο Γερμανός φιλόσοφος δικαιώνεται και άλλο τόσο γιατί υπάρχουν αυτοί που λένε ότι ο μαρξισμός ήταν μια ουτοπία που απέτυχε στην πράξη, συνδυάζοντας τις αρχές του κυρίως με τα κομμουνιστικά καθεστώτα, ενώ πάντα υπάρχουν οι παραδοσιακοί αντίπαλοι της συγκεκριμένης ιδεολογίας.
Ωστόσο, εύκολα μπορεί να παρατηρήσει κάποιος ότι οι νεότερες γενιές – ειδικά αυτές που ενηλικιώθηκαν μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης- τον γνωρίζουν ελάχιστα από τα κείμενά του και τον υποστηρίζουν ή τον μάχονται, μέσα από τα στερεότυπα των προηγούμενων γενιών. Υπάρχουν φυσικά και αυτοί που τον αγνοούν. Δεν είναι λίγοι οι νέοι που νομίζουν ότι ο Μαρξ είναι ένας από τους τρομερούς και φοβερούς κινηματογραφικούς «Αδελφούς Μαρξ» ή ακόμη και συνέταιρος του Σπένσερ…
Αυτές τις μέρες γράφονται και θα γραφτούν δεκάδες αναλύσεις για τον Καρλ Μαρξ. Εμείς θα προτιμήσουμε με δέκα απλά βήματα να ανοίξουμε το κεφάλαιο Μαρξ, να κάνουμε μία απλή εισαγωγή για αυτούς που θέλουν να μάθουν ποιος ήταν ο Γερμανός φιλόσοφος και ποια ήταν τα βασικά σημεία της κοσμοθεωρίας του.
Με δυο λόγια
Ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ ήταν φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, δημοσιογράφος, ιστορικός, πολιτικός οικονομολόγος και θεωρείται ο θεμελιωτής του κομμουνισμού, ενώ ανέλυσε την ιστορία με όρους ταξικής πάλης, η οποία συνοψίζεται στη θεωρία: τα συμφέροντα των κεφαλαιοκρατών και των εργαζομένων είναι διαμετρικά αντίθετα μεταξύ τους. Για την εργατική τάξη και τους αγώνες της, δύο έργα του, το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» και «Το Κεφάλαιο», αποτελούν ίσως τα βασικότερα εργαλεία προκειμένου να αντιμετωπίσουν τους εργοδότες.
Η οικογένεια Μαρξ
Γεννήθηκε στις 5 Μαΐου του 1818 στην πόλη Τριρ της Πρωσικής Ρηνανίας. Ήταν το δεύτερο από τα εννέα παιδιά του νομικού Χάινριχ Μαρξ και της Ενριέτα Πρέσμπουργκ. Ήταν μία προοδευτική εβραϊκή οικογένεια, που ζούσε σε ένα απλό άνετο σπίτι, το οποίο ήταν ανοικτό σε διανοούμενους και καλλιτέχνες, εκτός από πλούσιους εμπόρους, πελάτες του δικηγόρου πατέρα του. Ο μικρός Καρλ θαύμαζε τον πατέρα του και βιαζόταν να μπει στον κύκλο των μεγαλύτερων του. Σαν παιδί τον περιγράφουν «δύστροπο, απότομο, προσηλωμένο σε ότι καταπιανόταν, καλό μαθητή, με άψογη διαγωγή».
Στα θρανία
Ήταν άριστος μαθητής στο γυμνάσιο των Ιησουιτών στο Τρίερ, ένα φιλελεύθερο σχολείο, όπου φοίτησε για πέντε χρόνια. Ήταν άριστος μαθητής, ενώ δύο εργασίες του απέσπασαν τιμητικές διακρίσεις. Μέχρι να τελειώσει το γυμνάσιο, ήξερε να διαβάζει αρχαία ελληνικά, λατινικά και απέκτησε ευφράδεια στα αγγλικά και γαλλικά, ενώ μπορούσε να διαβάσει ισπανικά και ιταλικά. Πήγε στο πανεπιστήμιο της Βόννης, για νομικά, αλλά οι συναναστροφές του τον οδήγησαν στις μπυραρίες. Έγινε μέλος και πρόεδρος της Λέσχης της ταβέρνας, όπου σύχναζε και μέλος της Λέσχης Ποιητών. Άλλωστε επηρεασμένος από τον Χάινε, αλλά και τις μουσικές των Σούμπερτ, Σούμαν και Μέντελσον, είχε αρχίσει να γράφει ποιήματα. Αυτό ήταν. Ο πατέρας του τον έστειλε σε πανεπιστήμιο του Βερολίνου αλλά και πάλι ξέφυγε από τη νομική και στράφηκε στη φιλοσοφία.
Ο έρωτας με την Τζένη
Αρραβωνιάστηκε μυστικά το φθινόπωρο του 1836 τη μεγαλύτερή του κατά τέσσερα χρόνια, Τζένη φον Βεστφάλεν. Ο πατέρας του ήταν επιφυλακτικός, διότι η αρραβωνιαστικιά του γιου του ήταν από καλή γερμανική οικογένεια και περιζήτητη νύφη, ενώ ο γιος του εβραϊκής καταγωγής. Τελικά στις 12 Ιουνίου 1843 υπογράφει συμβόλαιο γάμου με την Τζένη, με την οποία θα αποκτήσουν πέντε παιδιά, δύο απ’ τα οποία θα τα χάσουν πρόωρα. Η αγαπημένη σύντροφός του Τζένη πέθανε το 1881 από καρκίνο στο συκώτι, κάτι που του στοίχισε ανεπανόρθωτα.
Στη δημοσιογραφία
Όταν ο Μαρξ έχασε κάθε ελπίδα του για διορισμό στο πανεπιστήμιο, καταπιάστηκε με τη δημοσιογραφία, εργαζόμενος στην εφημερίδα της Ρηνανίας «Rheinische Zeitung». Τα πρώτα του άρθρα προκάλεσαν αίσθηση και στις 15 Οκτωβρίου 1842 αναλαμβάνει αρχισυντάκτης. Η εφημερίδα έπαψε να βγαίνει το 1843, καθώς υπήρχαν προβλήματα με την κυβερνητική λογοκρισία.
Στη συνέχεια ήθελε να πάει στην Ελβετία, για να συνεργαστεί με τον Γερμανικό Αγγελιοφόρο, αλλά η συγκεκριμένη χώρα δεν ήταν φιλική προς τους ριζοσπάστες. Έτσι προτίμησε να πάει στο Παρίσι και τον Φεβρουάριου του 1844 εξέδωσε τα Γαλλογερμανικά Χρονικά. Φύλλα του κυκλοφόρησαν στην Πρωσία και οι αρχές έδωσαν εντολή αν ο Μαρξ και οι συνεκδότες του εντύπου έμπαιναν στην Πρωσία να συλλαμβάνονταν. Η εφημερίδα έκλεισε και άρχισε να συνεργάζεται με την εφημερίδα που εξέδιδαν στο Παρίσι οι κομμουνιστές τεχνίτες. Στο Παρίσι θα γίνει και η ιστορική γνωριμία με τον Φρίντριχ Ένγκελς, ο επίσης Γερμανός φιλόσοφος που επεξεργάστηκε με τον Μαρξ τη θεωρεία του επιστημονικού Κομμουνισμού και του διαλεκτικού υλισμού. Ο Ένγκελς θα τον φέρει σε επαφή με τα ζητήματα της εργατικής τάξης και της οικονομίας.
Κινήματα και φυλάκιση
Η γνωριμία με τον Ένγκελς, τον Προυντόν και τον Μπακούνιν (μετέπειτα αντίπαλό του) θα δημιουργήσει ένα εκρηκτικό ιδεολογικό κοκτέιλ. Έτσι, θα αποπειραθούν να δημιουργήσουν στο Βέλγιο, ένα ευρύτερο κομμουνιστικό κίνημα, αλλά ο Γερμανός πρέσβης, αντιλαμβανόμενος τον κίνδυνο ζητεί τον εκτοπισμό του. Ο Μαρξ βρίσκεται σε διαρκή επαφή με τα κινήματα σε Αγγλία, Γαλλία και Γερμανία και καλείται στο Λονδίνο, για να παραβρεθεί στο συνέδριο του «Συνδέσμου των Δικαίων». Εκεί είναι που το κεντρικό σύνθημα «Όλοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια» μετατρέπεται σε «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!». Έξι μήνες μετά ο Σύνδεσμος του αναθέτει τη σύνταξη του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου», το οποίο ο Μαρξ ολοκληρώνει το 1848. Την ίδια χρονιά συλλαμβάνεται στις Βρυξέλλες μαζί με τη σύζυγό του, αλλά αποφυλακίζεται σε λίγες ημέρες και μεταβαίνει στο Παρίσι, όπου έχει κηρυχθεί επανάσταση.
Η Παρισινή Κομμούνα
Η Παρισινή Κομμούνα τον βρίσκει στο Λονδίνο, απ’ όπου στέλνει στους επαναστάτες οδηγίες και συμβουλές. Στις 30 Μαΐου 1871 συντάσσει την προκήρυξη προς την Κομμούνα, ενώ έχει διαβλέψει ήδη την αποτυχία της. Πιστεύει ότι το κίνημα έπρεπε να έχει στραφεί κατά της νομίμου κυβέρνησης των Βερσαλλιών, ώστε να μην κλειστούν οι επαναστάτες στο Παρίσι, όπου τελικά και εξοντώθηκαν.
Το τέλος
Το 1872 είναι 54 ετών, είναι απογοητευμένος και η υγεία του έχει αρχίσει να κλονίζεται. Σιγά-σιγά αποσύρεται και επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στη συγγραφή του Κεφαλαίου. Γνωρίζει στερήσεις και ταλαιπωρίες, ενώ έχει μοναδικά στηρίγματα την αγαπημένη του γυναίκα Τζένη και τον στενό του φίλο, Ένγκελς. Όταν η Τζένη πεθαίνει το 1881, ο Ένγκελς έγραψε ότι «ο θάνατός της σκότωσε κάθε κίνητρο ζωής γι’ αυτόν». Απογοητευμένος και χωρίς ιδιαίτερη αναγνώριση, ο Μαρξ θα πεθάνει στις 14 Μαρτίου 1883 στο Λονδίνο. Τάφηκε ως άπατρις στο νεκροταφείο Χαϊγκέιτ στο Βόρειο Λονδίνο.
Το Κεφάλαιο
Είναι το τρίτομο έργο, το πολιτικό κείμενο που διαβάστηκε περισσότερο απ’ όλα τα πολιτικά – φιλοσοφικά βιβλία τον 20 αιώνα. Κομβικό σημείο της ανάλυσης του Κεφαλαίου αποτελεί η διαλεκτική μεθοδολογία του, αλλά και το τέλος του ιστορικού ρόλου του καπιταλισμού. Το Κεφάλαιο δίνει το πλαίσιο της επιστημονικής ανάλυσης της καπιταλιστικής οικονομίας που είναι αναγκαία για τη σύσταση του πολιτικού και ταξικού ρεύματος της απελευθέρωσης της εργασίας από την εκμετάλλευση. Το βιβλίο αποτελεί συμπλήρωμα του Μανιφέστου, δηλαδή της αυτοτελούς οργάνωσης των κομμουνιστών για την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, την ανατροπή του καπιταλισμού και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Όπως αναφέρουν οι υποστηρικτές του, το Κεφάλαιο, στη μακροχρόνια διαδρομή του κακοποιήθηκε από εχθρούς και κάποιους που ήθελαν να το φέρουν στα μέτρα τους. Ωστόσο, όπως επιμένουν οι ίδιοι, παραμένει πάντα επίκαιρο όχι σαν μια αλάνθαστη θρησκευτική βίβλος, αλλά σαν το βασικό πλαίσιο ανάλυσης.
Οι επικριτές του Μαρξισμού
Πέρα από τις ακραίες πολεμικές που δέχθηκε ο Μαρξισμός ακόμη και από ανθρώπους που τον μπερδεύουν με τον… Λένιν, υπάρχουν και αυτοί που είναι απέναντι ή τον επικρίνουν με επιχειρήματα, βάσιμα ή μη. Μόνιμη επωδός των επικριτών του; «Ένα δόγμα, μία θεωρία, που στηρίχθηκε σε μία απλοϊκή, λανθασμένη φιλοσοφία και είχε καταστροφικά αποτελέσματα όπου εφαρμόστηκε». Επίσης, για να δικαιολογήσουν τις αιτιάσεις τους δείχνουν με έμφαση τα κομμουνιστικά καθεστώτα και τη Σοβιετική Ένωση, η πτώση της οποίας έχει αναδειχθεί ως επικράτηση του καπιταλιστικού τρόπου διακυβέρνησης.
Βιβλία
Για τον Μαρξ και τον Μαρξισμό έχουν γραφτεί πολλά μα πάρα πολλά βιβλία. Πολλά απ’ τα οποία κυκλοφορούν και στην Ελλάδα. Άλλα επιστημονικά και τεκμηριωμένα, άλλα σημαντικά, καλογραμμένα και με ενδιαφέρον και άλλα απλώς για να γραφτούν. Ωστόσο, υπάρχουν και τα κείμενα που έγραψε ο ίδιος ο Γερμανός φιλόσοφος και υπολογίζονται σε 50 έργα, ορισμένα σε συνεργασία με τον Ένγκελς.
Ορισμένα από σημαντικότερα βιβλία του, που μπορείτε να βρείτε στα βιβλιοπωλεία, είναι:
– «Κριτική της Θεωρίας του Κράτους του Χέγκελ» (έκδοση 1843)
– «Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα» (1844)
– «Θέσεις για το Φόυερμπαχ» (1845)
– «Η Γερμανική Ιδεολογία» (1845-46), σε συνεργασία με τον Ένγκελς
– «Η Αθλιότητα της Φιλοσοφίας» (1846-47)
– «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» (1847-48), σε συνεργασία με τον Ένγκελς
– «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» (1852)
– «Εισαγωγή στην κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» (1857-58)
– «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» (1859)
– «Κεφάλαιο», τόμος πρώτος (1867)
– «Η Κομμούνα του Παρισιού» (1871), σε συνεργασία με τον Ένγκελς
– «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» (1875)
– «Κεφάλαιο», τόμος δεύτερος (1885)
– «Κεφάλαιο», τόμος τρίτος (1894).
Με πληροφορίες και φωτογραφίες από ΑΠΕ – ΜΠΕ