Ελάχιστοι από τους επισκέπτες της αντικρινής στη Μυτιλήνη αϊβαλιώτικης πολιτείας γνωρίζουν περνώντας έξω από ένα ερείπιο, στα νότια άκρα του ρωμαίικου μαχαλά, ότι μπροστά τους έχουν την εκκλησία της Αγίας Τριάδας! Την 11η ενορία της πολιτείας που χτίστηκε στα 1846, σύμφωνα με επιγραφή στην εξωτερική πλευρά της κόγχης του ιερού που πλέον έχει καταρρεύσει.
Σύμφωνα με τον Δημητρό Ψαρρό συγγραφέα του μνημειακού πλέον, τόμου «Το Αϊβαλί και Μικρασιατική Αιολίδα» (Έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης 1917), η Αγία Τριάδα χτίστηκε για να καλύψει τις ανάγκες των νέων κατοίκων της Πολιτείας όταν το Αϊβαλί ξανακατοικήθηκε μετά την καταστροφή του 1821. Τα χρήματα για το χτίσιμό της μάζεψε ένας «μάντης» από εκείνους που εκείνη την εποχή, αφθονούσαν αλλά το όνομα του δεν σώθηκε.
Κλασική βασιλική τρίκλιτη, από τις επονομαζόμενες και «λεσβιακές», με τον γυναικωνίτη εξωτερικά να πατά πάνω στον εξωνάρθηκα. Αλλά και «ώριμο» έργο της αϊβαλιώτικης εκδοχής του ιδιαίτερου αυτού εκκλησιαστικού ρυθμού, κατευθείαν απόγονου του περίπτερου αρχαίου ναού, με τη στέγη του μεσαίου κλίτους υπερυψωμένη να βάζει φως από παράθυρα στο εσωτερικό του.
Λένε πως η αυλή του ήταν πολύ όμορφη, με καμπαναριό όπως και η κιονοστοιχία του εξωνάρθηκα, φτιαγμένα όλα από ντόπιο κόκκινο ηφαιστειογενή ιγνιμβρίτη και βοτσαλωτά δάπεδα. Πανέμορφα είναι και τα σωσμένα γύρω σπίτια, ανάμεσα τους απέναντι και λίγο βορεινά το σπίτι του Ηλία Μέλλου, του Ηλία Βενέζη.
Το 1922, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εκκένωση της πόλης, η εκκλησία μετατράπηκε σε αποθήκη του τουρκικού μονοπωλίου καπνού!
Το 1929, με έναν απίστευτο αλλά μοναδικό αϊβαλιώτικο – κοντραμπατζίδικο τρόπο, έφτασαν στη Μυτιλήνη και κάποιες από τις εικόνες του τέμπλου της Αγίας Τριάδας που αργότερα τοποθετήθηκαν στην εκκλησιά του Αγίου Νικολάου στην Επάνω Σκάλα, το ιστορικό Βίγλα τζαμί της οθωμανικής Μυτιλήνης σαν έγινε εκκλησιά. Στη μυτιληνιά εφημερίδα «Ελεύθερος Λόγος» του 1929, ένα μικρό άρθρο που υπογράφει ο «Λάζαρος», αναφέρει (με την ορθογραφία της εποχής):
«Το τζαμί είχεν αγιασθεί και εψάλλετο ο αγιασμός. Ο κόσμος πατείς με πατώ-σε έμπαινε στο Ναό για να προσκυνήση τις άγιες εικόνες. Και ήταν συγκινητικές οι στιγμές όταν οι προσφυγοπούλες απ’ τ’ Αϊβαλί κολλούσαν με τρυφερότητα και συγκίνηση τα χείλη στα εικονίσματα που τ’ αναγνώριζαν. – Καλέ είναι τα δικά μας – Της Αγίας Τριάδας. Επρόκειτο πράγματι περί παλιών εικόνων που μετεφέρθησαν από την Αγία Τριάδα των Κυδωνιών από Τούρκους Πλοιάρχους και επωλήθησαν εις την Κοινότητα των Κυδωνιατών. Οι πρόσφυγες ανταμώθηκαν με τους πρόσφυγας αγίων τους».
Στη δεκαετία του 1980, η Αϊβαλιώτισσα Αγία Τριάδα δεν είχε αρχίσει ακόμα «να μαδάει». Στέγαζε ακόμα τις αποθήκες καπνού του τούρκικου μονοπωλίου. Για να χωράνε μάλιστα τα καπνά και να μη στοιβάζονται τα σακιά το ένα πάνω στο άλλο, με αποτέλεσμα να χάνουν την υγρασία τους ή και να σαπίζουν, είχε φτιαχτεί κάποια στιγμή κι ένα πατάρι που χώριζε την εκκλησιά οριζόντια στα δυο.
Σε καλές στιγμές των ελληνοτουρκικών σχέσεων, η ελληνική και η τουρκική ICOMOS σχεδίαζαν να συντηρήσουν ταυτόχρονα την Αγία Τριάδα στο Αιβαλί και το γενί τζαμί της Μυτιλήνης.
Δεν έγινε ποτέ τίποτα…
Στις αρχές του 21ου αιώνα η στέγη της Αγίας Τριάδας άρχισε να βάζει νερά. Το πάνω κομμάτι της εκκλησίας χτισμένο από «μπαγδατί», ξύλινος τοίχος επιχρισμένος, άρχισε να διαλύεται. Μεγάλα τμήματα άρχισαν να καταρρέουν.
Η αυλή έγινε παρκινγκ. Η προσπάθεια αναστήλωσης από το Δήμο του Αϊβαλιού, «προσέκρουσε» στην επιδημία του κορονοϊού. Είχε προλάβει να αρχίσει η ανασκαφή του περιβάλλοντα χώρου. Αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια του αυλότοιχου, του καμπαναριού με τη μνημειακή είσοδο και του αγιάσματος της Αγίας Παρασκευής.
Πλέον, στέκει όρθιο μοναχά το ισόγειο τμήμα της εκκλησίας, όχι όλο κι αυτό, το ανατολικό τμήμα κατέρρευσε και το οικοδομικό υλικό λεηλατήθηκε. Λένε πως τώρα θα αναστηλωθεί. Σε συνθήκες οικονομικής κρίσης που μαστίζει τη γειτονική χώρα, μάλλον δύσκολο είναι.
Μακάρι, κάποια στιγμή η Αγία Τριάδα να ξαναβρεί λίγη από τη χαμένη της ομορφιά. Να πάψει να είναι ένα ακόμα μνημείο μισαλλοδοξίας, από αυτά στις δυο άκρες του Αιγαίου.
Αριθμός Πιστοποίησης Μ.Η.Τ.232163