Οι ζωγραφικές ανατομίες του Ρέμπραντ

Πως ο Ρέμπραντ απαθανάτιζε με τα πινέλα του τα μαθήματα ανατομίας γίνονταν μια φορά τον χρόνο στο Άμστερνταμ, πάνω σε πτώμα εκτελεσμένου εγκληματία. Το ανατομικό λάθος που διαπίστωσαν πολύ αργότερα οι γιατροί σ’ έναν διάσημο πίνακα του, για το οποίο ο ζωγράφος ευθυνόταν ελάχιστα.

Στο ιστορικό μουσείο του Άμστερνταμ, ανάμεσα σε δεκάδες άλλους με παρόμοιο περιεχόμενο, υπάρχουν δύο πίνακες ενός από τους μεγαλύτερους ζωγράφους που πέρασε ποτέ, του Ρέμπραντ. Ο ένας έχει τίτλο «μάθημα ανατομίας του δόκτορος Νικολάου Τουλπ» με χρονολογία 1632 και ο δεύτερος «μάθημα ανατομίας του δόκτορος Γιαν Ντέιμαν» με χρονολογία 1656. Ήταν πίνακες που είχαν παραγγελθεί στον μεγάλο ζωγράφο από την συντεχνία των πρακτικών χειρουργών του Άμστερνταμ, που μια φορά τον χρόνο απαθανάτιζαν την δραστηριότητα τους, μαζί με τα πρόσωπα των καθηγητών και των μαθητών.

Το ετήσιο μάθημα ανατομίας στο Άμστερνταμ έπαιρνε εκείνη την εποχή εορταστικό χαρακτήρα, καθώς με νόμο του 1555 επιτρεπόταν να γίνεται μόνο μια φορά κάθε δωδεκάμηνο και πάνω σε ένα μόνο πτώμα. Σύμφωνα με τον νόμο των αρχόντων της πόλης, η ετήσια αυτή δραστηριότητα συντελούσε στην πρόοδο της ανατομικής επιστήμης και της ιατρικής, αλλά λειτουργούσε και αποτρεπτικά για τους επίδοξους κακοποιούς που εκτός των βασανιστηρίων όσο ζούσαν, κινδύνευαν να κομματιαστούν δημοσίως και μετά θάνατον. Το ετήσιο αυτό μάθημα ανατομίας γινόταν σε ανοικτό χώρο και μπορούσε να το παρακολουθήσει όποιος ήταν διατεθειμένος να πληρώσει ένα πανάκριβο εισιτήριο. Στα μαθήματα αυτά λοιπόν συνέρρεαν όχι μόνο υποψήφιοι γιατροί, αλλά και κάθε είδους φυσιοδίφες, περίεργοι, πλούσιοι ή βιτσιόζοι, για να δουν τα πτώματα να ξεκοιλιάζονται και να τεμαχίζονται.

Κάθε χρόνο η συντεχνία μίσθωνε έναν ζωγράφο για να απεικονίσει το μάθημα ανατομίας, ο οποίος πληρωνόταν απ’ όσους επιθυμούσαν να εμφανίζεται το πρόσωπο τους στον πίνακα. Υπάρχουν λοιπόν δεκάδες τέτοιοι πίνακες από ζωγράφους της εποχής, με μακράν καλύτερο αυτόν του Ρέμπραντ που ζωγράφισε το μάθημα του δόκτορος Τουλπ, τη στιγμή που ανατέμνει τον αριστερό καρπό ενός πτώματος. Σύμφωνα με τα αρχεία της συντεχνίας, το πτώμα που παραδόθηκε από τις αρχές στον Τουλπ ανήκε σ’ έναν κατάδικο ονόματι «Aris Kindt», δηλαδή «Άρης ο τρελός». Ο Άρης ήταν παραβατικό στοιχείο, είχε πάει στα κάτεργα για ληστείες, εμπρησμούς και κλοπές, αλλά απαγχονίστηκε για τον φόνο ενός πολίτη τον οποίο σκότωσε ενώ προσπαθούσε να του πάρει το παλτό κι αυτός αντιστάθηκε.

Το μάθημα ανατομίας έπαιρνε τον χαρακτήρα πανηγυριού και γινόταν πάντα χειμώνα για να μη βρωμίζει γρήγορα το πτώμα. Πρώτα άνοιγαν την κοιλιά και το κεφάλι που ήταν πιο ευαίσθητα στην αλλοίωση και μετά προχωρούσαν στους μύες και τα κόκαλα. Παρά ταύτα ο χρόνος παρέμενε ελάχιστος και για τους ανατόμους και για τον ζωγράφο, ο οποίος έπρεπε να ζωγραφίζει με τη ταχύτητα φωτογράφου. Η δυσκολία του ήταν ακόμα μεγαλύτερη, αφού έπρεπε να αποτυπώσει στον καμβά με λεπτομέρειες τα χαρακτηριστικά των προσώπων όσων μετείχαν στο μάθημα, αφού αυτοί ήταν οι χρηματοδότες του κι έπρεπε να μείνουν ικανοποιημένοι για να τον ξαναμισθώσουν.

Αυτός είναι ο λόγος που τους αιώνες που ακολούθησαν, ο περίφημος πίνακας του Ρέμπραντ έγινε αντικείμενο μελετών και αντιπαραθέσεων ανάμεσα σε κριτικούς της τέχνης και γιατρούς. Ο πίνακας δείχνει τον δάσκαλο Τουλπ να έχει ανοίξει τον αριστερό καρπό και απεικονίζει με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες τους ιστούς, τους τένοντες. Ένας έμπειρος χειρούργος όμως μπορεί εύκολα να διαπιστώσει ότι η φορά των μυών δεν ταιριάζει σε αριστερό, αλλά σε δεξί χέρι. Ήταν προφανές ότι ο μεγάλος ζωγράφος, πιεσμένος από τον χρόνο, αποτύπωσε τα πρόσωπα και σε μεταγενέστερο χρόνο αντέγραψε από κάποιο ιατρικό εγχειρίδιο της εποχής το ανοιγμένο χέρι. Επειδή δεν ήταν γιατρός, δε μπορούσε να ξέρει ή να αντιληφθεί ότι αντέγραφε ένα δεξί κι όχι ένα αριστερό χέρι. Μικρές ιστορίες που κάνουν την τέχνη πιο ενδιαφέρουσα.