Σήμερα, η Ευρώπη, η Αμερική αλλά και ολόκληρος ο δυτικός κόσμος, συζητά παθιασμένα γύρω από το μέγα πρόβλημα των προσφύγων και των μεταναστών. Μετακινήσεις πληθυσμών που φέρνουν τεράστια προβλήματα διαχείρισης στις πλούσιες χώρες υποδοχής, αλλά και πολιτικές ανακατατάξεις που αλλάζουν την εσωτερική εικόνα των χωρών αυτών.
Καλό θα ήταν λοιπόν να γνωρίζουμε τα εξής: Οι μεν μετακινήσεις πληθυσμών ήταν πάντα κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας, πλην η ενασχόληση κρατών, κυβερνήσεων, νομικών συστημάτων και ανθρωπιστικών οργανώσεων μ’ αυτές τις πλημμυρίδες δύστυχων ανθρώπων, δεν ξεπερνά τον έναν αιώνα. Παρά τα φρικτά αποτελέσματα των κυμάτων από πρόσφυγες που παγίως δημιουργούνταν από πολιτικές αναταραχές, πολέμους, αρρώστιες, λιμούς και κάθε είδους ανθρώπινες δραστηριότητες ή φυσικές καταστροφές, μόνο μετά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο αναδύθηκε η ευαισθησία για τους δύστυχους αυτούς ανθρώπους.
Η αλήθεια είναι ότι τις δυο πρώτες δεκαετίες του 1900 διαλύθηκαν στην Ευρώπη τρείς αυτοκρατορίες, η Οθωμανική, η Ρωσική και η Αυστρογγαρική. Στην θέση τους δημιουργήθηκαν δεκάδες εθνικά κράτη που ξεκαθάριζαν τους πληθυσμούς στο εσωτερικό τους για να πετύχουν εθνική ομογενοποίηση. Υπολογίζεται ότι δέκα εκατομμύρια άνθρωποι, (Ρώσοι, Γερμανοί, ‘Έλληνες, Τούρκοι, Αρμένιοι, Μαγιάροι, κλπ), σφαγιάστηκαν, εκτοπίστηκαν, κυνηγήθηκαν, εκδιώχτηκαν, πέθαναν από πείνα και κακουχίες, μόνο στην Ευρώπη και γύρω απ’ αυτήν την περίοδο μεταξύ 1900 και 1920.
Εκείνο τον καιρό της αναμπουμπούλας και του τρόμου, νομικά δεν υπήρχε καμία κάλυψη γι αυτούς τους άτυχους ανθρώπους. Υπήρχε μόνο ο ορισμός του «θύματος πολέμου» από τη συνθήκη της Χάγης του 1907, αλλά αυτό αφορούσε ανθρώπους μιας χώρας που γίνονταν θύματα μιας άλλης εχθρικής χώρας. Πουθενά δεν είχε προβλεφθεί η πιθανότητα να είναι κάποιος άνθρωπος θύμα του ίδιου του του κράτους, όπως οι Αρμένιοι για παράδειγμα που ήταν πολίτες της Τουρκίας και εκδιώχθηκαν όσοι δεν σφαγιάστηκαν. Νομικός ορισμός του πρόσφυγα δεν υφίστατο.
Η Κοινωνία των Εθνών, ο προπολεμικός ΟΗΕ, έφτιαξε για πρώτη φορά ύπατη αρμοστεία για τους πρόσφυγες το 1921, πιεσμένη από το τεράστιο πρόβλημα των Ρώσων εμιγκρέδων που είχαν φύγει από τη Ρωσία μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων. Ήταν κοντά στα δύο εκατομμύρια, στα οποία έπρεπε να προστεθούν οι Έλληνες και οι Αρμένιοι που εκδιώχθηκαν απ’ την Τουρκία του Κεμάλ. Πλην των Ελλήνων που είχαν πατρίδα να καταφύγουν, όλοι οι άλλοι ήταν απάτριδες και δίχως διαβατήριο. Η ίδια τους η χώρα τους έδιωχνε και καμιά άλλη χώρα δεν τους δεχόταν, ούτε τους αναγνώριζε.
Ο Ερυθρός Σταυρός και η Κοινωνία των Εθνών προσπαθούσαν να βοηθήσουν για να μην πεθάνουν από κρύο, πείνα και αρρώστιες αυτές οι ανθρώπινες μάζες, αλλά πάντα σε επίπεδο διακρατικό. Η ιδέα ότι ο πρόσφυγας ως φυσικό πρόσωπο έχει νομικά κατοχυρωμένα ατομικά δικαιώματα ανεξαρτήτως του τόπου που βρισκόταν, άρχισε να υιοθετείται μόλις τη δεκαετία του ’30.
Το 1921 διορίστηκε ύπατος αρμοστής για τους πρόσφυγες ο Νορβηγός Φρίντοφ Νάνσεν, μια εκπληκτική προσωπικότητα που έμεινε στην ιστορία. Ήταν εξερευνητής των πόλων, διανοούμενος και έχαιρε παγκόσμιας εκτίμησης. Ήταν ο πρώτος που αντιμετώπισε το θέμα των απάτριδων προσφύγων με μια εκπληκτική ιδέα που είχε ο ίδιος και που την έκανε πράξη. Ήταν το περίφημο διαβατήριο Νάνσεν, που στην πραγματικότητα ήταν ένα διαβατήριο όχι κράτους αλλά της Κοινωνίας των Εθνών, ενός οργανισμού δηλαδή.
Υποχρέωσε 50 χώρες ν’ αναγνωρίσουν το διαβατήριο του και τροφοδότησε μ’ αυτό εκατομμύρια πρόσφυγες που μπορούσαν να μετακινηθούν νόμιμα, σα να είχαν στα χέρια τους διαβατήριο χώρας. Σήμερα ο Νάνσεν είναι εθνικός ήρωας των Αρμενίων, καθώς κατάφερε να βγάλει απ’ την Τουρκία με το διαβατήριο του όσους είχαν γλυτώσει απ’ το μαχαίρι του Κεμάλ.
Ο Νάνσεν έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στην ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, αλλά και στην Κεντρική Ευρώπη όπου τα εθνικά κράτη που προέκυψαν απ’ τον πόλεμο θεώρησαν ευκολότερο να διώχνουν παρά να ενσωματώνουν τους μειονοτικούς πληθυσμούς που είχαν στο εσωτερικό τους. Ο Νάνσεν πήρε βραβείο Νόμπελ και έθεσε τις βάσεις για τη διεθνή νομοθεσία περί προσφύγων στην οποία βασιζόμαστε ως σήμερα.
