Στη Βιολογία με τον όρο μεταβολισμός χαρακτηρίζεται το αθροιστικό σύνολο των χημικών διεργασιών
που γίνονται στα κύτταρα ενός ζωικού οργανισμού κατά τις οποίες είτε αποθηκεύεται ενέργεια (διαδικασία αναβολισμού), είτε απελευθερώνεται από τα μόρια ενέργεια (περίπτωση καταβολισμού). Συνεπώς ο μεταβολισμός περιλαμβάνει όλες εκείνες τις χημικές διαδικασίες που εμπλέκονται στην παραγωγή και απελευθέρωση της ενέργειας, καθώς και στην αύξηση. Έτσι εκ του παραπάνω προσδιορισμού οι διαδικασίες αυτές μπορεί να είναι: είτε αναβολικές (σύνθεση ουσιών), είτε καταβολικές (διάσπαση).
Ολες οι μεταβολικές αντιδράσεις πραγματοποιούνται σε διάφορα χρονικά στάδια όπου δημιουργούνται ή διασπώνται βαθμιαία χημικές ενώσεις. Κάθε τέτοιο στάδιο της “μεταβολικής οδού” καταλύεται από διαφορετικό κάθε φορά ένζυμο η δομή του οποίου φέρεται να κωδικοποιείται από συγκεκριμένο γονίδιο. Το δε τελικό προϊόν κάθε τέτοιας διαδικασίας ονομάζεται μεταβολίτης.
Ο αναβολισμός είναι μία λειτουργία «κατασκευαστική», δηλαδή μία διεργασία σύνθεσης και δόμησης: Από τις βασικές θρεπτικές ουσίες συνθέτονται τα πολύπλοκα συστατικά του σώματος. Για ένα δραστήριο άτομο, αυτό μπορεί να σημαίνει αυξημένη μυϊκή μάζα μέσω άθλησης ή/και φυσικής δραστηριότητας. Για να γίνει, λοιπόν, εφικτός ο αναβολισμός χρειάζεται απαραίτητα ενέργεια.
Από την άλλη πλευρά, ο καταβολισμός είναι η διαδικασία της αποδόμησης, δηλαδή της αποσύνθεση των διαφόρων χημικών ενώσεων του σώματος σε πιο απλά συστατικά. Η ενέργεια που παράγεται από αυτή τη διεργασία χρησιμοποιείται και για τη λειτουργία του αναβολισμού.
Ο μεταβολισμός είναι μέρος της ζωής, αντιπροσωπεύοντας την ανθρώπινη ενέργεια. Ο μεταβολικός ρυθμός αντικατοπτρίζει το πόσο γρήγορα το σώμα χρησιμοποιεί τα ενεργειακά του αποθέματα αυτός Ο ρυθμός αυτός, βέβαια, μπορεί να διαφοροποιείται σημαντικά λόγω πολλών και διαφόρων παραγόντων και παραμέτρων.
Η συνολική ημερήσια ενεργειακή δαπάνη, δηλαδή οι συνολικές θερμίδες που καταναλώνει ένας ανθρώπινος οργανισμός, είναι το άθροισμα 3 παραγόντων: των θερμίδων που «καταναλώνουμε» σε κατάσταση ηρεμίας ( βασικός μεταβολισμός), των θερμίδων που καίμε όταν τρώμε (θερμογένεση τροφογενής ) και των θερμίδων που καταναλώνονται, δηλαδή καίγονται μεσω της σωματικής δραστηριότητος.
Για να αυξηθεί ο ανθρώπινος μεταβολισμός πρέπει να υπάρχει συστηματική άσκηση, η ύπαρξη μικρών και συχνών γευμάτων (4-5 ημερησίως) που να περιέχουν αρκετές πρωτεΐνες (π.χ. ψάρι, γαλακτοκομικά λίγων λιπαρών, κοτόπουλο, άπαχο κόκκινο κρέας) και να υπάρχει επαρκής ανάπαυση (ύπνος) το βράδυ για να ξεκουράζεται ο οργανισμός
Όμως, από την άλλη δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει έστω και λίγο λίπος.
Yπολογίζεται ότι ένας νέος 25 χρονών, σε άριστη φυσική κατάσταση, βάρους 70 κιλών, κουβαλάει κρυμμένα 10 με 11 κιλά λίπος, δηλαδή το 15% του σωματικού του βάρους.
Στις γυναίκες το ποσοστό είναι ακόμα μεγαλύτερο, αφού φτάνει στο 20-25% του σωματικού βάρους. Όμως, μην πανικοβάλλεστε. Το λίπος που δε φαίνεται είναι καλό , απαραίτητο στον οργανισμό. Προστατεύει τα εσωτερικά όργανα από τους τραυματισμούς, εμποδίζει την υπερβολική διάχυση της θερμότητας και συσσωρεύει αποθέματα ενέργειας, χάρη στα οποία ένας άνθρωπος μπορεί να επιβιώσει χωρίς τροφή για είκοσι με τριάντα μέρες.
Tο πρόβλημα είναι ότι το λίπος έχει την τάση να παίρνει πολύ στα σοβαρά τα καθήκοντά του. Δηλαδή ν’ αυξάνεται συνεχώς, ώσπου κάποια στιγμή δεν μπορεί, πλέον να παραμείνει αόρατο. Μετά την εμφάνιση της πρώτης δίπλας , δεν αργεί να εμφανιστεί και η δεύτερη. Αν δε λάβει έγκαιρα κάποιος τα μέτρα του, δύσκολα αποφεύγει να βρεθεί με πολλά παραπανίσια κιλά. Γιατί συμβαίνει αυτό; Δεν είμαστε γενετικά προγραμματισμένοι για την αφθονία. Η εξέλιξη δεν ήταν δυνατόν, σε καμία περίπτωση να προβλέψει των ερχομό των ταχυφαγείων με τα υδρογονωμένα λίπη και την κακής ποιότητας τροφή. Tο αντίθετο μάλιστα. Ο ανθρώπινος μεταβολισμός είναι βιολογικά ρυθμισμένος για την αντιμετώπιση της ασιτίας. Να γιατί το σώμα προσπαθεί πάντα, ακόμα και όταν του δίνουμε για μεγάλα χρονικά διαστήματα μειωμένη τροφή, να συγκεντρώσει αποθέματα ενέργειας.
O παχύτερος άνθρωπος στον κόσμο, ο Aμερικανός Tζον Mίνοχ που πέθανε το 1983, ζύγιζε πάνω από 635 κιλά, είχε δηλαδή φτάσει στο όριο βάρους πέρα από το οποίο η μετακίνηση είναι πρακτικά αδύνατη κι αρχίζουν να εκδηλώνονται σοβαρότατα αναπνευστικά και μεταβολικά προβλήματα.
Βέβαια και στην Ελλάδα υπήρχε ο Χρήστος Μαντούβαλος που ζύγιζε πάνω από 450 κιλά. Γράφω ζύγιζε, διότι αυτός ο Χρήστος δεν υπάρχει πια. Ζυγίζει 160 κιλά και συνεχίζει να κατεβαίνει.
Επιπλέον, υπάρχει στο DNA μας μια ομάδα γονιδίων που κάνει τον οργανισμό μας να αισθάνεται διαρκώς πεινασμένος. Σκεφτείτε τη ζωή που έκαναν οι πρόγονοί μας στη σαβάνα πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια: Όλη μέρα ασχολούνταν με την ανεύρεση τροφής, άλλοτε κυνηγώντας θηράματα κι άλλοτε συλλέγοντας καρπούς και ρίζες. Όποιος ήταν πιο ικανός σ’ αυτό, επιβίωνε και μεταβίβαζε τα γονίδιά του στους απογόνους του.
Tο να είναι λοιπόν κάποιος έτοιμος να αποθηκεύσει τροφή, αποτελούσε ένα εξελικτικό πλεονέκτημα. Tα γονίδια καταφέρνουν πιθανόν να αδρανοποιούν το σύστημα που ρυθμίζει την ποσότητα λίπους κάθε οργανισμού. Πράγματι, πρόσφατα ανακαλύφθηκε ότι ο λιπώδης ιστός βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία με τον εγκέφαλο, αφού τον πληροφορεί για την ποσότητα ενέργειας που έχει συσσωρευτεί στα λιποκύτταρα. Mάλιστα, στην περίπτωση που υπάρξει έλλειψη τροφής -όπως σε μια περίοδο δίαιτας- , το πάχος αμύνεται και ενεργοποιεί μηχανισμούς που ωθούν τον οργανισμό να αποταμιεύει , ώστε έστω και λίγο λίπος να παραμείνει στη θέση του.
Πράγματι, ο λιπώδης ιστός παράγει διάφορες ορμόνες, όπως π.χ. την λεπτίνη, που δίνει στο εγκέφαλο, μέσω των νευρικών κυττάρων, το αίσθημα της πείνας.. Όταν, αντίθετα, η λεπτίνη είναι ανεπαρκής ο οργανισμός έχει την τάση να πεινάει και να τρώει σε συνεχή βάση. Aν αυτός ο μηχανισμός λειτουργούσε πραγματικά, δε θα έπρεπε να υπάρχουν παχύσαρκοι άνθρωποι. Ίσως ορισμένα γονίδια, καταφέρνουν να κάνουν το σώμα να μην λάβει υπ όψη την παρουσία της λεπτίνης.
Ο ανθρώπινος οργανισμός αποθηκεύει τα πάντα με τη μορφή λίπους: είτε καταναλώνουμε κρέας είτε μακαρόνια είτε γλυκά για τον οργανισμό μας και τα τρία είναι το ίδιο. Ό,τι δεν καίγεται αμέσως αποθηκεύεται με τη μορφή λιπών. Nα γιατί το σώμα προτιμά να συσσωρεύει αποθέματα ενέργειας με τη μορφή πάχους και όχι μυικής μάζας – που σχηματίζονται κυρίως από πρωτεΐνες.
Επομένως, δεν έχει και ιδιαίτερο νόημα να αποκλειστούν τα λίπη από τη διατροφή, αφού οποιοδήποτε άλλο είδος τροφής, σε υπερβολικές ποσότητες, μετατρέπεται αυτομάτως σε λίπος. Όμως, υπάρχει κι ένας άλλος πιο σημαντικός λόγος. Τα κύτταρά μας κατασκευάζουν την εξωτερική τους διπλή ημιδιαπερατή μεμβράνη κυρίως από λίπη. Yπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί τύποι λιπών, αλλά ο ανθρώπινος οργανισμός δεν είναι σε θέση να τους κατασκευάζει όλους μόνος του. Το λινολενικό οξύ, πρέπει κυριολεκτικά να το προσποριστεί από τα ψάρια και ορισμένα φυτικά έλαια.
Tο λίπος είναι καλό κυρίως για τα παιδιά, που πρέπει να δημιουργήσουν εκατομμύρια νέα κύτταρα. Ο αποκλεισμός των λιπιδίων από τη διατροφή μας, εκτός από βλαβερό δεν θα ήταν και εφικτό, αφού υπολογίζεται ότι 75% των λιπών που καταναλώνουμε είναι κρυμμένα σε όλες τις τροφές, ακόμα και στην πιο άπαχη μπριζόλα ή στο γάλα. Eξάλλου, αν εξέλειπαν πανντελώς τα λίπη, τα φαγητά που θα τρώγαμε θα ήταν άνοστα, θα ήταν ίσως λίγο πιο εύγευστα από το άχυρο που τρώνε τα άλογα. Τα λίπη δεν επιτρέπουν στα αρώματα που παράγονται κατά τη διάρκεια του μαγειρέματος ή που περιέχονται στα μπαχαρικά να εξατμιστούν , αλλά τα παγιδεύουν μέσα τους και τα διατηρούν. Χωρίς λίπος, δυστυχώς, χάνεται η γεύση .