Την παράδοση συνεχίζουν τα αλληγορικά σατιρικά κείμενα, που χρησιμοποιούν διηγήσεις ζώων με στόχο την κοινωνική και πολιτική σάτιρα, και οι παρωδίες. Ιδιαίτερη κατηγορία μπορούν να θεωρηθούν τα στιχάκια πολιτικής σάτιρας από την Πρώιμη και Μέση Βυζαντινή περίοδο, τα οποία όμως δύσκολα χαρακτηρίζονται ως λογοτεχνία.
Πολιτική σάτιρα
Στην κατηγορία της πολιτικής σάτιρας μπορούμε να κατατάξουμε κάποια μικρά κείμενα από την Πρώιμη και Μέση Βυζαντινή περίοδο. Ωστόσο, η ένταξή τους στο χώρο της λογοτεχνίας είναι προβληματική.
Διαθέτουμε μόνο ελάχιστα δείγματα προφορικών ποιημάτων, τραγουδιών με σκωπτικό, σατιρικό χαρακτήρα, που στρέφονταν συνήθως εναντίον υψηλά ιστάμενων προσώπων.
Η προέλευσή τους είναι λαϊκή. Φαίνεται ότι γεννήθηκαν στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης και των μεγάλων αστικών κέντρων της αυτοκρατορίας.
Ιδιαίτερα καυστικό είναι το στιχούργημα που στρέφεται εναντίον του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (582-602) και σατιρίζει τις συζυγικές του επιδόσεις, ενώ καταγγέλλει την αυταρχικότητα και βιαιότητα της εξουσίας του. Πολύ δηκτικό, εκδικητικό σε τόνο και αθυρόστομο είναι το σατιρικό ποίημα με θέμα την πτώση της αυτοκράτειρας Θεοφανούς από την εξουσία και την διαπόμπευσή της (10ος αιώνας).
Χαρακτηριστικό είναι το καυστικό χιούμορ του λαού στο τραγουδάκι που απευθύνει στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ε’ (741-775) για την ερωτική περιπέτεια που είχε με την Αγάθη, μια ώριμη κυρία της Κωνσταντινούπολης:
«Η Γηραγάθη εγήρασεν,
συ δε ταύτην ανενέωσας.»
Αλληγορικά σατιρικά έργα
Εκτός από τα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα, η βυζαντινή παράδοση της λογοτεχνικής σάτιρας συνεχίζεται από μία σειρά κειμένων που χρησιμοποιούν αλληγορικά τις διηγήσεις ζώων με στόχο την κοινωνική και πολιτική σάτιρα.
Συνελεύσεις ζώων («Διήγησις Παιδιόφραστος των Τετραπόδων Ζώων»), πτηνών («Πουλολόγος»), που γίνονται με σκοπό τη διασκέδαση ή την επίλυση προβλημάτων και καταλήγουν σε τρικούβερτους καβγάδες, είναι το σκηνικό μέσα στο οποίο στήνεται η σάτιρα.
Δε λείπει το καυστικό χιούμορ, η αθυροστομία αλλά και η παράθεση πληροφοριών λαογραφικού ή φυσιογνωστικού ενδιαφέροντος μέσα από τους επαίνους και τους ονειδισμούς των διαπληκτιζομένων.
Το σκηνικό της συνέλευσης μπορεί να είναι και αυτό του δικαστηρίου («Πωρικολόγος», η δίκη των οπωρικών, και «Οψαρολόγος», η δίκη των ψαριών). Το σκηνικό παρωδεί και σατιρίζει τη βυζαντινή εθιμοτυπία και τελετουργία.
Το «Συναξάριον του Τιμημένου Γαδάρου» είναι ένα κείμενο στο οποίο σατιρίζονται τα μέλη του κλήρου που εκμεταλλεύονται και καταπιέζουν τον απλό λαό.
Ο λύκος και η αλεπού παρασέρνουν το γάιδαρο σ’ ένα θαλάσσιο ταξίδι με σκοπό να τον πνίξουν, με πρόφαση ότι αμάρτησε τρώγοντας ένα κλεμμένο μαρουλόφυλλο.
Ο ταπεινός γάιδαρος καταφέρνει να ξεγελάσει τους υποκριτικούς εχθρούς του και να τους πετάξει στη θάλασσα. Το «Συναξάριον του Τιμημένου Γαδάρου» διασκευάστηκε αργότερα σε ομοιοκατάληκτο στίχο και στη μορφή αυτή αναδείχτηκε στη μακροβιότερη και δημοφιλέστερη φυλλάδα του νεότερου ελληνισμού μέχρι το 19ο και 20ό αιώνα.
Σάτιρα με μορφή παρωδίας λειτουργικού τυπικού είναι ο «Σπανός», κείμενο που επιτίθεται κατά σπανού, δηλαδή αγένειου προσώπου.
Ο σπανός θεωρούνταν κακός, μοχθηρός και επικίνδυνος. Στόχος της σάτιρας ήταν είτε ένας συγκεκριμένος σπανός (ως σύμβολο ηθικής κακότητας) ή όλο το γένος των σπανών. Νεότερες μελέτες θεωρούν το κείμενο πολιτική αλληγορία.
Παραδείγματα:
1.
Διήγησις Παιδιόφραστος των Τετραπόδων Ζώων, (έκδ. W. Wagner, Carmina Graeca Medii Aevi, Λιψία 1874, σ. 145.)
«Πρώτον ευθύς ο πονδικός εστάθη εις το μέσον,/ και ούτως απεφθέγξατο μέσον του συνεδρίου:/ “είτις* καλός και απόκοτος*, ας έλθη εις το μέσον”./ Αψός*, γοργός επήδησεν ο ταπεινός ο κάτης*/ και ελοιδόρησεν αυτόν, λέγει τοιούτους λόγους:/ “μακρύμυτε, μακρύουρε, μεγαλομουστακάτε,/ τι μου σεις το μουστάκιν σου απάνω τε και κάτω,/ ένθεν κακείθεν να θεωρής να εύρης τρύπα νά ‘μπης;/ Τσουκαλογλύφε, τυροφά και ψωμοκαταλύτη*,/ μαγαρισμένε πονδικέ οπού μιαίνεις πάντα,/ κρέας, οψάριν και τ’ αυγά και όσα τα τοιαύτα/ [. . .]
αμμή να πήδησα δαμίν*, μικρόν πηδηματίτσιν*,/ να ίδης σκατοπονδικέ γυρίσματα του κάτου,/ πώς να σε ήρπαξα γοργόν και πώς σε ‘θελα φάγει […]»
*είτις: όποιος
*απόκοτος: τολμηρός
*αψός: γρήγορος
*κάτης: γάτος
*ψωμοκαταλύτης: που *εξαφανίζει το ψωμί
*δαμίν: λιγάκι
*πηδηματίτσιν: πηδηματάκι
2.
Πουλολόγος, Ι. Τσαβαρή (έκδ.), Ο Πουλολόγος, Αθήνα 1987, σ. 283.
[το αηδόνι προς την κουρούνα]
«Ειπέ μοι, κακομούσουρε* κουρούνα, ίντα λέγεις;/ Πικρόφωνε, κακόθωρε*, μυριοατυχισμένη,/ Αιγύπτισσα* με το μανδίν, Γιλλού* με το καρκάλλιν*./ Πάντως, κουρούνα, ηξεύρω σε το τις και πόθεν είσαι,/ γυναίκα καρβουνά ήσουν από το Μαύρον Όρος.»
*κακομούσουρος: ασχημομούρης
*κακόθωρος: άσχημος ή που η εμφάνισή του φέρνει κακό
*Αιγύπτισσα: γύφτισσα
*μανδίν: μακρύ ένδυμα
*Γιλλού: κακό δαιμόνιο, στρίγκλα
*καρκάλλιν: μακρύ φόρεμα
copyright IME,
Από το έργο του ΙΜΕ “Ελληνική ιστορία στο διαδίκτυο”: www.e-history.gr
Αριθμός Πιστοποίησης Μ.Η.Τ.232163