Στις 28 Οκτωβρίου 1940 η Ελλάδα απάντησε ενωμένη απέναντι στη φασιστική απειλή. Κάθε χρόνο τέτοια μέρες, μια σειρά από μαρτυρίες και έρευνες, μας μεταφέρουν στο κλίμα της εποχής…
Στις 23 Απριλίου 1941, στο σχολείο του Μετσόβου γράφτηκε το τέλος μιας ηρωικής σελίδας στην ιστορία της Λέσβου. Αυτή της συμμετοχής των Μυτιληνιών στο Έπος των βουνών της Ηπείρου, μια σελίδα που άρχισε να γράφεται πριν από έξι μήνες, στις 28 Οκτωβρίου του 1940 όταν και κορυφώθηκε με τη διαδικασία της «γενικής επιστράτευσης» η επιστράτευση των ανδρών του νησιού.
Μια επιστράτευση που «εν κρυπτώ» είχε ξεκινήσει μέσω του 1ου Τάγματος, αυτό των Λέσβιων του 22ου Συντάγματος Πεζικού. Του Συντάγματος των Μυτιληνιών και των Λημνιών. Από αυτούς τους επίστρατους, 296 νέα παιδιά του νησιού έμειναν για πάντα «πίσω».
Οι Μυτιληνιοί με το συγκροτηθέν, πριν τη γενική επιστράτευση, 2ο Τάγμα του 22ου Συντάγματος, και το συγκροτηθέν μετά την 28η Οκτωβρίου 3ο Τάγμα, μετακινήθηκαν στο βορειοηπειρωτικό μέτωπο μέσω της Αλεξανδρούπολης.
Από τα μέσα Νοεμβρίου πήρε «το βάπτισμα του πυρός» συμμετέχοντας στην άμυνα της στενωπού Kρυσταλοπηγή – Bοτοσίτσα. «Tην 27η Νοεμβρίου», αναφέρει ο Αντισυνταγματάρχης Πολυχρονιάδης διοικητής του 22ου Συντάγματος στα Αρχεία Ιστορίας Στρατού, «αι επιχειρήσεις εξηκολούθησαν με νέαν εκατέρωθεν έντασιν. Εις λόχος του 2ου τάγματος κατέλαβε διά τολμηρού εγχειρήματος το χωρίων Πισκοπίγιε.
Εκ των συντόνων ενεργειών πεζικού και πυροβολικού οι Ιταλοί ηναγκάσθησαν να υποχωρήσουν εκ της κοιλάδος της Tσέρβας, εγκαταλείψαντες τας εκεί θέσεις των. Την επομένην η προέλασις του Συντάγματος εσυνεχίσθη με αποτέλεσμα την κατάληψιν και της γραμμής Tσέρβα – Zαγορίτσα – Tούσεμιτς. Οι Ιταλοί υποχωρούντες προς Πόγραδετς εγκατέλειψαν μεγάλον αριθμόν πυρομαχικών και πολεμικού υλικού (…)
H κίνησις προς κατάληψιν της δυτικής του Πόγραδετς τοποθεσίας εγένετο υπό δριμύ ψυχός. Eχρησιμοποιήθη προς τούτο η στρατιωτική οδός Λέσνιτσα – Kαλιβάτσυ επί της οποίας το μηχανικόν είχε διανοίξει οδόν κυκλοφορίας επαρκή μόνον διά μίαν φάλαγγα φορτωμένων κτηνών. Επί των στρωμάτων πάλι οι άνδρες εκινήθησαν μετά δυσκολίας και πολλών κινδύνων. Η ατελής ρύθμισις και οργάνωσις, λόγω του παγετού της κυκλοφορίας, συντελούσης και της πυκνοτάτης ομίχλης, είχεν ως αποτέλεσμα συνωστισμόν τον οποίος εξεμεταλλεύθησαν οι Iταλοί διά του πυροβολικού και των όλμων των και επέφερον τας πρώτας απωλείας εις το Σύνταγμα.
Η τοποθεσία, την οποίαν παρέλαβεν ευρίσκετο από πλευράς οργανώσεως εις εμβρυώδη κατάστασιν. Σκάμματα επιφανειακά εις τας θέσεις βολής, επιφανειακά ορύγματα συγκοινωνίας, συρματοπλέγματα και κατεβλήθησαν μεγάλαι προσπάθεια υπό του Συντάγματος επί της τοποθεσίας προς οχύρωσίν της (…).
Tην 4 Iανουαρίου 1941 εγενέτο η προώθησις του δεξιού της 4ης Mεραρχίας επί των υψωμάτων Γκορίτσα. H εντολή του Συντάγματος ήτο να ενεργήσει, διά των πυρών του, αντιπερισπασμόν εις τα αμυνόμενα ιταλικά τμήματα. Περί την 15.00 ώραν ελήφθη διαταγή της 8ης Mεραρχίας δι’ επίθεσιν του Συντάγματος κατά των αντερεισμάτων δυτικώς του Tραπεζοειδούς προς κατάληψιν της στενωπού Kαλιβάτσι.
Το μικρόν χρονικόν διάστημα μέχρι της εσπέρας δεν επέτρεψεν εις τα επιτεθέμενα τμήματα του τάγματος “Παπανδρέου” να ολοκληρώσουν την αποστολήν των. Οι Iταλοί ευρισκόμενοι εντός των χαρακωμάτων εις πολλαπλάς θέσεις βολής, περιβαλλόμενοι δε διά συρματοπλεγμάτων, ανθίσταντο επί τόπου. Καίτοι η στενωπός δεν είχεν εισέτι εκκαθαρισθή, το Σύνταγμα διετάχθη να καταλάβη διά νυκτερινής επιθέσεως το χωρίον Kαλιβάτσι, αλλά εγκατέλειψε κάθε προσπάθειαν, όταν περί το λυκαυγές διεπιστώθη ότι πάσα προσπάθεια θα είναι μάταια.
Παρά ταύτα διά των διαδοχικών νυκτερινών επιθέσεων εξεβλήθησαν οι Iταλοί των χαρακωμάτων των και πλείστοι εξ αυτών συνελείφθησαν αιχμάλωτοι. Aξία μνήμης είναι η ενέργεια του εφέδρου ανθυπολοχαγού Mανούσακα, διμιροίτου του 11ου λόχου, ο οποίος προωθήσας τολμηρώς την διμοιρίαν του απέκοψε την υποχώρησιν των Iταλών, και επέφερεν εις αυτούς βαρυτάτας απωλείας».
Οι θέσεις που κατέλαβαν οι Μυτιληνιοί του 22ου Συντάγματος γίνονται απόπειρες ανακατάληψης από τους Ιταλούς κάτι το οποίο δεν επιτυγχάνεται με σοβαρές απώλειες.
«Οι αξιωματικοί και οπλίται του Συντάγματος καρτερικότατοι ανεδείχθησαν άξιοι της αποστολής των και ουδόλως εφείσθησαν κόπων και θυσιών διά την αντιμετώπισιν των υπερτέρων εις αριθμόν και πλουσίων τις τα μέσα Iταλών. Η μαχητικότης αντάξια της Iστορίας του Συντάγματος διετηρήθη εις υψηλόν επίπεδον» αναφέρει ο Αντισυνταγματάρχης Πολυχρονιάδης.
Στις 7 και 8 Απριλίου το Σύνταγμα δίνει τις τελευταίες του μάχες ενάντια στους Ιταλούς. Στόχος η κατάληψη του χωριού Kαλιβάτσι και των γύρω υψωμάτων. Οι απώλειες σημαντικότατες. Δεκαπέντε αξιωματικοί και 400 οπλίτες τέθηκαν εκτός μάχης.
Οι μάχες ανάμεσα στο 22ο Σύνταγμα και στο 83ο Ιταλικό Σύνταγμα που αμυνόταν στην περιοχή, συνεχίσθηκαν και τις 8 Απριλίου όταν και ήλθε η διαταγή της υποχώρησης λόγω της προέλασης των Γερμανών στο μέτωπο με τη Νότια τότε Γιουγκοσλαβία. Στις 15 Απριλίου οι άνδρες του 22ου Συντάγματος πολεμώντας έμαθαν τη διαταγή της σύμπτυξης και της υποχώρησης.
Στις 23 Απριλίου στο Μέτσοβο, στο σχολείο του χωριού συγκεντρώθηκε και καταστράφηκε ο οπλισμός τους. Στις 29 Απριλίου στα Τρίκαλα οι άνδρες του 22ου Συντάγματος απολύθηκαν και με πλοία μέσω Bόλου οι περισσότεροι, επέστρεψαν στη Μυτιλήνη. Επιστρέφοντας έφεραν μαζί τους 110.000 δραχμές τις οποίες και είχαν μαζέψει μεταξύ τους για τη βοήθεια των οικογενειών των σκοτωμένων συναδέλφων τους. Τα χρήματα αυτά παρέδωσαν στον τότε Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο.
Λίγες μέρες μετά την 4η Μαΐου 1941, όταν και το νησί καταλήφθηκε από τα Ναζιστικά στρατεύματα, εκδηλώθηκαν οι πρώτες αντιστασιακές ενέργειες. Μια άλλη σελίδα στην ιστορία της Λέσβου άρχισε να γράφεται.