Σημαντική μείωση, της τάξης του 10%, παρουσιάζει την τελευταία δεκαετία το ποσοστό των γυναικών, που φοιτούν στο αντικείμενο της πληροφορικής σε μεταπτυχιακό και διδακτορικό επίπεδο στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) -κι αυτό σε μια εποχή που η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ), ένα αντικείμενο η ανάπτυξη του οποίου βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε επιστήμονες πληροφορικής, εμπεριέχει προκατάληψη σε θέματα φύλου σε πολλά στάδια.
Τα παραπάνω προκύπτουν από συζήτηση του ΑΠΕ-ΜΠΕ με την κοσμητόρισσα της Σχολής Θετικών Επιστημών του ΑΠΘ, Χαρά- Μυρτώ- Αγάπη Χαραλάμπους, με αφορμή εκδήλωση με τίτλο «Oι γυναίκες στην επιστήμη “σπάνε οροφές”», που διοργανώνει το ΝΟΗΣΙΣ την Κυριακή, στις 16.30-18.00, στο πλαίσιο του «Money Show 2024». H 11η Φεβρουαρίου είναι η Διεθνής Ημέρα Γυναικών και Κοριτσιών στην Επιστήμη.
Αλήθεια, πόσες γυναίκες φοιτούν σήμερα στο ΑΠΘ στα αντικείμενα των θετικών επιστημών και πώς συγκρίνεται ο αριθμός τους, σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια; «Στα αντικείμενα που θεραπεύει η Σχολή Θετικών Επιστημών στο ΑΠΘ», επισημαίνει η κα Χαραλάμπους, «το ποσοστό των γυναικών στον φοιτητικό πληθυσμό αγγίζει το 41% συνολικά σε όλα τα επίπεδα σπουδών, ενώ το ποσοστό σε προπτυχιακό επίπεδο σπουδών είναι ελαφρά μικρότερο, 40,5%.
Υπάρχουν βέβαια μεγάλες διαφορές ανάμεσα στα αντικείμενα, καθώς στο Τμήμα Βιολογίας το σχετικό ποσοστό αγγίζει το 65%, ενώ στο Τμήμα Πληροφορικής είναι μόλις 21% και στο Τμήμα Φυσικής 31%. Το ποσοστό αυτό δεν έχει συνολικά για τη Σχολή σημαντική αυξομείωση σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια. Προβληματίζει, ωστόσο, το γεγονός ότι, στη διάρκεια της δεκαετίας 2013-2023, το ποσοστό των γυναικών που φοιτούν σε μεταπτυχιακό και διδακτορικό επίπεδο στο αντικείμενο της Πληροφορικής παρουσιάζει σημαντική μείωση της τάξης του 10%».
Σε κλάδους όπως η πληροφορική, οι γυναίκες κάποτε πρωτοστατούσαν, αλλά εδώ και δεκαετίες σημειώνεται υστέρηση. Σε τι πιθανολογείται ότι οφείλεται αυτή; Πράγματι, σημειώνει η κοσμητόρισσα, στην ιστορία έχουν καταγραφεί ονόματα γυναικών που πρωτοστάτησαν στην ανάπτυξη της πληροφορικής, όπως η Ada Lovelace, η πρώτη προγραμματίστρια. «Η υστέρηση σήμερα είναι πραγματικότητα και είναι ιδιαίτερα απογοητευτική. Μερίδιο ευθύνης σε αυτό έχουν τα στερεότυπα που προβάλλονται και διαιωνίζονται -για παράδειγμα η εικόνα ενός άνδρα με γυαλιά πάνω από έναν υπολογιστή ως επιστήμονα πληροφορικής- σε τηλεοπτικές σειρές και σε ταινίες, η περιορισμένη ανάδειξη γυναικείων προτύπων, που θα εμπνεύσουν τα παιδιά από μικρή ηλικία, στο δημοτικό ή και νωρίτερα, η σύγχρονη κουλτούρα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που υποδεικνύει στα παιδιά από πολύ νωρίς ρόλους, όπως influencers γυναίκες που αναρτούν “διασκεδαστικό” περιεχόμενο. Δυστυχώς, από τα δεδομένα μας εδώ, δεν βλέπουμε σημαντική βελτίωση στους δείκτες συμμετοχής των γυναικών στα αντικείμενα σπουδών STEM (σ.σ. Επιστήμη-Τεχνολογία- Μηχανική- Μαθηματικά)» υπογραμμίζει.
Αμείβονται οι γυναίκες επιστήμονες το ίδιο με τους άντρες συναδέλφους τους; «Οι μισθοί για όσους και όσες εργάζονται στην ανώτατη εκπαίδευση καθορίζονται ανεξάρτητα από το φύλο. Υπάρχουν μελέτες σχετικά με το μισθολογικό χάσμα μεταξύ των φύλων, τις οποίες μπορεί κάποιος να δει στην εξαιρετική σελίδα του reset consortium -toolkit.wereset.edu- (στο reset συμμετέχει και το ΑΠΘ), με πληροφορίες και συγκρίσεις ανάμεσα σε διάφορες χώρες» σημειώνει η κα Χαραλάμπους.
Οι αλγόριθμοι «βλέπουν» γυναίκες νοσοκόμες, αλλά άντρες χειρουργούς
Η ΤΝ μοιράζεται τις προκαταλήψεις των προγραμματιστών της, κυρίως ανδρών απόφοιτων συγκεκριμένων πανεπιστημίων. Ποιοι κίνδυνοι πιθανώς ανακύπτουν εξαιτίας αυτού; Η ΤΝ, επισημαίνει η κα Χαραλάμπους, εμπεριέχει προκατάληψη σε θέματα φύλου σε πολλά στάδια: στην επιλογή και επεξεργασία των δεδομένων, στην εκπαίδευση των μοντέλων, αλλά και στην αξιολόγηση των αποτελεσμάτων. Υπάρχει μεγάλος αριθμός ερευνητικών δημοσιεύσεων για αυτό το θέμα και οι λύσεις δεν είναι καθόλου απλές, λόγω των πολλαπλών και μη αυτονόητων κριτηρίων. Για παράδειγμα, ως προς την επιλογή των δεδομένων και την εκπαίδευση των μοντέλων, αυτή τη στιγμή η εκπροσώπηση του γυναικείου φύλου, όσον αφορά θέματα που έχουν να κάνουν με υψηλές θέσεις στη διοίκηση οργανισμών ή στον επιχειρηματικό κλάδο της πληροφορικής είναι ιδιαίτερα μικρή και αυτό «περνά» στην εκπαίδευση του αλγορίθμου.
«Με αυτόν τον τρόπο, εάν γίνει αυτοματοποιημένη επιλογή από την ΤΝ για προώθηση σε θέσεις ευθύνης, θα ευνοούνται οι υπάρχουσες συνθήκες υπεροχής των ανδρών. Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα σύγχρονα γλωσσικά μοντέλα, όπου η αυτόματη μετάφραση από την ΤΝ αποδίδει φύλο ως πρώτη επιλογή για κάποια επαγγέλματα, π.χ., το “nurse” θα μεταφραστεί ως “νοσοκόμα”, ενώ το “surgeon” ως χειρουργός -και τα μηνύματα αυτά περνιούνται και αναπαράγονται» λέει. Υπάρχουν διάφορες πρωτοβουλίες και δράσεις (όπως της Εκπαιδευτικής Επιστημονικής και Πολιτιστικής Οργάνωσης των Ηνωμένων Εθνών ήδη από το 2020), για να αντιμετωπιστεί αυτό το σημαντικό πρόβλημα προκατάληψης. «Σίγουρα, δεν αρκεί να έχουμε περισσότερες γυναίκες σε αντικείμενα coding, αλλά απαιτείται παράλληλα η σύσταση διαθεματικών ομάδων με εκπροσώπηση όλων των φύλων που θα εντοπίζουν τις προκαταλήψεις και θα κάνουν την ΤΝ να παίρνει την ισότητα των φύλων στον σχεδιασμό της» καταλήγει η κα Χαραλάμπους.
Πόσες είναι οι ερευνήτριες στην Ελλάδα;
Με την ευκαιρία της εκδήλωσης, το ΑΠΕ-ΜΠΕ μίλησε ακόμα με τη Δήμητρα Χατζηπαύλου-Λίτινα, καθηγήτρια του τμήματος Φαρμακευτικής του ΑΠΘ και επιστημονική υπεύθυνη του έργου «Επανεξετάζοντας την ισότητα και την επιστημονική αριστεία – RESET», που χρηματοδοτείται από Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο πλαίσιο του προγράμματος HORIZON 2020. Το πρώτο ερώτημα ήταν πόσες είναι σήμερα οι γυναίκες ερευνήτριες στην Ελλάδα και πώς εξελίσσεται ο αριθμός τους στην πορεία των ετών, συγκριτικά και με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Όπως διευκρινίζει η κα Χατζηπαύλου-Λίτινα, σε επίπεδο πανεπιστημίου ο όρος «ερευνήτριες» περιλαμβάνει μέλη ΔΕΠ, ερευνήτριες που συμμετέχουν σε εθνικά και ευρωπαϊκά προγράμματα, μεταδιδακτόρισσες, υποψήφιες διδακτόρισσες και υποψήφιες μεταπτυχιακές φοιτήτριες. Με βάση αυτόν τον ορισμό δεν μπορεί να δοθεί ένα ακριβές νούμερο, διότι κάποιες από αυτές τις κατηγορίες δεν έχουν σταθερή παρουσία (π.χ., ισχύουν συμβάσεις μέσα στα έργα για παράδειγμα). Ωστόσο, μέσα από το εργαλείο «Toolkit.wereset.eu» του προγράμματος RESET μπορούν να δοθούν ενδεικτικά δεδομένα για τις συμμετέχουσες χώρες.
Βάσει αυτών, οι ερευνήτριες στην Ελλάδα αυξήθηκαν το 2019 στις 8500, έναντι 7500 το 2015, ενώ αντίθετα οι άντρες μειώθηκαν στο ίδιο διάστημα, από 14.900 στους 11.900. Στη Γερμανία εργάζονταν το 2019 περίπου 41.200 ερευνήτριες, χιλιάδες περισσότερες σε σχέση με τις 37.355 του 2015, ενώ σημαντικά πιο πολλοί ήταν οι άνδρες (65.793 το 2015 και 72.486 το 2019). Στην Πολωνία, οι αντίστοιχοι αριθμοί για τις γυναίκες ήταν 17.600 και 27.800 και για τους άνδρες 22.500 και 32.110 (εννοείται, διευκρινίζει η κα Χατζηπαύλου-Λίτινα, ότι ρόλο στη διαμόρφωση αυτών των στοιχείων παίζουν ο γενικός πληθυσμός κάθε χώρας και ο αριθμός των ερευνητικών της χώρων). «Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Δείκτη για την Ισότητα των Φύλων, η Ελλάδα έχασε 12 μονάδες και κατατάσσεται 24η στην Ευρώπη μεταξύ των 27 κρατών-μελών» προσθέτει.
Αμείβονται οι γυναίκες ερευνήτριες στην Ελλάδα και την ΕΕ το ίδιο με τους άντρες συναδέλφους τους; Αν όχι, ποια είναι η απόκλιση και πώς θεραπεύεται αυτό; «Η αμοιβή είναι αναλογικά η ίδια, γιατί προβλέπεται από την διαχειριστική αρχή. Και ανά ομάδα προβλέπεται από τον νόμο και π.χ. από τους ανθρωπομήνες που προβλέπονται ανά πακέτο» απαντά η κα Χατζηπαύλου-Λίτινα. Κι αλήθεια, έχουν οι γυναίκες ερευνήτριες τις ίδιες ευκαιρίες επαγγελματικής ανέλιξης σε σχέση με τους άντρες; «Όχι βέβαια και για αυτό υπάρχουν λόγοι κοινωνικοί, αντικειμενικοί και υποκειμενικοί. Σε επίπεδο ιδρυμάτων, ιδιαίτερα στην ανώτατη και ανώτερη εκπαίδευση, (οι λόγοι αυτοί) σχετίζονται με τους νόμους και την κατάσταση που επικρατεί σε αυτά, π.χ., τα στερεότυπα» λέει.
Μια από τις βασικές αλλαγές του Horizon Europe αποτελεί η προϋπόθεση να διαθέτουν οι δικαιούχοι φορείς σχέδιο ισότητας φύλων (Gender Equality Plan) συγκεκριμένων προδιαγραφών. Πώς λειτουργεί στην πράξη ένα τέτοιο σχέδιο και σε ποια φάση βρίσκεται η κατάρτισή του στο ΑΠΘ; «Το ΑΠΘ ήδη από τον Ιούνιο του 2022 έχει εγκρίνει στη Σύγκλητο του το Gender Equality Plan και αυτό βρίσκεται αναρτημένο στην ιστοσελίδα του ιδρύματος. Το συγκεκριμένο σχέδιο ήταν στα παραδοτέα του Ευρωπαϊκού προγράμματος RESET. Το GEP περικλείει και απαιτεί διάφορες δράσεις από το ίδρυμα και αποτελεί έναν χάρτη δράσεων και υποχρεώσεων. Στο πλαίσιο του προγράμματος, (το GEP) θα πρέπει να ανανεωθεί, να υπάρξει μια δεύτερη έκδοση σαν παραδοτέο πριν την λήξη του προγράμματος στις 31-12-2024», καταλήγει η κα Χατζηπαύλου-Λίτινα.
