Δύο φιγούρες ηλικιωμένων με τις μαγκούρες στα χέρια, που κινούνται αργά απολαμβάνοντας τον χειμωνιάτικο ήλιο, μέσα στο ασπρόμαυρο καλντερίμι, θυμίζουν στιγμιότυπο του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
Τα σπίτια γύρω κλειδομανταλωμένα, η εκκλησία στην πλατεία βυθισμένη στην σιωπή, το καφενείο κλειστό και στο βάθος, το φαράγγι του Κουβαρά, αναδύει τον ήχο από το νερό του ποταμιού που το διασχίζει.
Αυτή είναι η πρώτη εικόνα, στο Δολό Πωγωνίου
Διατηρητέος παραδοσιακός οικισμός λιθόστρωτα καλντερίμια με σπουδαία τοπική αρχιτεκτονική από τον 17ο, 18ο και 19ο αιώνα. Υπεραιωνόβιες βαλανιδιές κάνουν μοναδικό το δάσος που περιβάλλει τον οικισμό. Οι ήχοι της φύσης, τα τρεχούμενα νερά, τα πέτρινα γεφύρια, οι νερόμυλοι, το φαράγγι του Κουβαρά που ζώνει το χωριό, πολλά τα εικονοστάσια και τα ξωκλήσια, δίνουν την ταυτότητα στο Δολό.
Το χωριό είναι χτισμένο σε υψόμετρο 800μ. στο όρος Κουτσόκρανο και απέχει 75 χιλιόμετρα από τα Γιάννενα.
Όσοι το έχουν ανακαλύψει επιστρέφουν πάντα. Είναι εμπειρία για τους φυσιολάτρες και τους περιπατητές. Είναι μια πρόσκληση να γνωρίσεις το άγνωστο πρόσωπο αυτού του τόπου.
Τα εικονίσματα, τα ξωκλήσια και οι ιεροί ναοί, «διηγούνται» την ιστορία του τόπου
Στην πλατεία δεσπόζει ο Άγιος Νικόλαος, που κτίστηκε το 1812 από μαστόρους της πέτρας με αρχιμάστορα του Πασχάλη Ζούνη από την Πωγωνιανή. Οι Δολιώτες , χρόνια αργότερα θέλουν ο ιερός Ναός να γίνει σημείο αναφοράς στο χωριό τους και το 1910 με τις εισπράξεις της θεατρικής παράστασης «Βοσκοπούλα» φτιάχνουν τον περίβολο, έξω από τον Ναό.
Τα 7 ξωκλήσια και τα εικονίσματα που συναντάμε, τουλάχιστον 18, παλιά και έρημα, βρίσκονται περιμετρικά του οικισμού, στα πιο απόκρημνα σημεία του χωριού, πάνω από το ποτάμι στα βράχια του Κουβαρά , στο μονοπάτι προς την Πωγωνιανή, στους παλιούς χωματόδρομους. Στόμα με στόμα από γενιά σε γενιά σώζονται ιστορίες των κατοίκων της περιοχής που κινδύνεψαν και σώθηκαν, ή που με την βοήθεια του Θεού, βγήκαν νικητές στις αντίξοες συνθήκες που έζησαν. .
Στην αρχή του φαραγγιού, το πέτρινο γεφύρι κατασκευάστηκε το 1908 και αντικατέστησε το παλιό και επικίνδυνο ξύλινο. Έγινε από μια γιαγιά, την Νόννω, που καθημερινά περνούσε με το γαϊδουράκι για να πουλήσει την πραμάτεια της στην Πωγωνιανή. Επειδή η ζωή της κινδύνευε από το φουσκωμένο ποτάμι, έδωσε όλες τις οικονομίες της για να γίνει το πέτρινο γεφύρι που σήμερα φέρει το όνομά της.
Το Δολό αποτελεί αφετηρία για διαδρομές μέσα στο ανάγλυφο της φύσης. Ακολουθώντας ένα λιθόστρωτο μονοπάτι από το κέντρο του χωριού ή την σήμανση της ειδικής διαδρομής στην είσοδο του οικισμού, στο Τσουμπάρι, φτάνουμε στο επιβλητικό φαράγγι του Κουβαρά.
Το βάθος του είναι 150 μέτρα, το πλάτος 5 χιλιόμετρα, ενώ το ποτάμι που το διασχίζει, κάνει μαγική την εικόνα. Πέτρινα γεφύρια, το καθένα με την δική του ιστορία, νερόμυλοι, νεροτριβές και το μονοπάτι στην κοίτη του ποταμιού, μας μεταφέρουν σε περασμένες δεκαετίες όπου από εκεί, υπήρχε η επικοινωνία της Πωγωνιανής με το Δολό.
Με λίγες λέξεις μία επιγραφή, τοποθετημένη πάνω από το φαράγγι στην είσοδο του χωριού δίπλα σε ένα εικονοστάσι, δίνει στον οδοιπόρο το στίγμα της περιοχής.
«..η πέτρα σε αργή μορφή η επεξεργασμένη αποτελεί το μοναδικό δομικό υλικό των μονοπατιών των εικονισμάτων και των γεφυριών, ενώ συγχρόνως αποτελεί τον συνδετικό κρίκο της αισθητικής έκφρασης του. Κατά απαράβατο κανόνα, οι δρόμοι λιθοστρώνονται εκεί, όπου το έδαφος έχει μεγάλες κλίσεις ή λιμνάζοντα ύδατα. Ωσαύτως στους δρόμους κατασκευάζονται γεφύρια, εκεί όπου υπάρχουν ρυάκι και ποτάμια… Η επέμβαση αυτή του ανθρώπου στη φύση καθαγιάζεται με ην κατασκευή εικονισμάτων. Πέραν από τις θρησκευτικές δοξασίες ή όποιες προκαταλήψεις η θέση αυτών των εικονισμάτων στον γεωγραφικό ή φυσικό χώρο, υποδηλώνει από την μία μεριά τις κατασκευαστικές δυσκολίες του δρόμου και από την άλλη τις επικινδυνότητες της διαδρομής..»
Αριθμός Πιστοποίησης Μ.Η.Τ.232163