Η μικρασιατική καταστροφή σημάδεψε εκατομμύρια ζωές και την πορεία του έθνους. Οι μαρτυρίες για τα όσα πέρασαν πριν από έναν αιώνα Έλληνες καθηλώνουν και προκαλούν συγκίνηση…
«Κόλαση παιδί μου, εμείς την κόλαση εδώ την είδαμε, άμα πεθάνουμε δεν ξέρω τι θα πάμε να δούμε… τύφος, ψείρα, κακό, θάνατος. Εννέα μήνες κάτσαμε εκεί… Πάσχα εκεί μέσα. Χριστός Ανέστη, τα Πάθη του Χριστού παντρεύανε εκεί μέσα στο Σελιμιέ».
Το στρατόπεδο Σελιμιέ της Κωνσταντινούπολης, που λειτούργησε ως χώρος καραντίνας των μεταφερόμενων προσφύγων από την Ανατολή προς τη Δύση αποτυπώθηκε με μελανό τρόπο στις αφηγήσεις τους, όπως της γεννημένης στον Πόντο, Ρόζας Βιοπούλου, αλλά και στις μαρτυρίες των απογόνων τους.
Η πρόσληψη της βιωμένης εμπειρίας των προσφύγων μέσα από τις μαρτυρίες των απογόνων τους, δεύτερης και τρίτης προσφυγικής γενιάς, που γνωρίζουν για την απώλεια συγγενικών τους προσώπων στο στρατόπεδο Σελιμιέ και ορισμένοι από αυτούς το επισκέφθηκαν αναζητώντας περαιτέρω στοιχεία είναι το αντικείμενο μελέτης που παρουσίασε η διδάκτορας Λαογραφίας Μυροφόρα Ευσταθιάδου στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Η Επόμενη μέρα μετά την Καταστροφή» που διοργανώνεται στη Θεσσαλονίκη από τον δήμο Καλαμαριάς και το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού (ΙΑΠΕ).
Τα «καράβια του ξεριζωμού» πέρασαν από το στρατόπεδο Σελιμιέ το 1920 όταν μετέφεραν Καυκάσιους από το Βατούμ με προορισμό τη Θεσσαλονίκη και το 1922 στην πορεία τους από την Τραπεζούντα προς τη Θεσσαλονίκη. Το στρατόπεδο στην ανατολική πλευρά της Κωνσταντινούπολης, που λειτούργησε ως αυτοσχέδιο νοσοκομείο από τους Βρετανούς κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, έγινε τόπος υποχρεωτικής καραντίνας και ανέλπιστα απάνθρωπων καταστάσεων κατά της διάρκεια της ανταλλαγής πληθυσμών.
Με δεδομένο το γεγονός ότι η πρώτη προσφυγική γενιά έχει εκλείψει, οι πρωτογενείς μαρτυρίες της δεύτερης και τρίτης γενιάς αναδεικνύουν τα γεγονότα και το μεταφερόμενο διαγενεακό τραύμα, επισήμανε η διδάκτορας Λαογραφίας.
Οι μαρτυρίες της πρώτης προσφυγικής γενιάς, σύμφωνα με την κ. Ευσταθιάδου, είναι χαρακτηριστικές και συγκλίνουν στην περιγραφή της ίδιας τραγικής κατάστασης: «Τι είδανε τα μάτια μας εκεί και πώς βγήκαμε ζωντανοί» λέει ο Ιπποκράτης Πετρίδης από τη Νεοκαισάρεια. «Το σισίτιο ήταν ένα μαύρο ζουμί με μαϊμούδια μέσα και καμιά φορά κανένα φασόλι..» προσθέτει.
Ο Απόστολος Γρηγοριάδης αποκαλύπτει την ιστορία της μικρής Σοφίας που βρέθηκε μόνη της στο Σελιμιέ, καθώς οι γονείς της τις ημέρες της ανταλλαγής βρίσκονταν στο Βατούμ και η ίδια χάθηκε ανάμεσα σε συγγενείς. Ένας Ρωμιός της Κωνσταντινούπολης έριξε ένα σχοινί στο στρατόπεδο και την πήρε στο σπίτι του. Ύστερα από επτά χρόνια και μετά από αναζητήσεις των γονιών της μέσω του Ερυθρού Σταυρού η Σοφία επανενώθηκε με τους δικούς της στον τόπο της νέας εγκατάστασής της στο Μαγικό της Ξάνθης.
Οι αφηγήσεις ως προφορικές και γραπτές μαρτυρίες, ως αισθητικές εντυπώσεις, ως ιδέες και αντιλήψεις ολοκληρώνουν σταδιακά την αναπαράσταση του παρελθόντος και βιβλιογραφικά δίνεται μεγάλη έμφαση στην ανασύνθεση της μνήμης, ανέφερε η κ. Ευσταθιάδου σημειώνοντας ότι οι νεότερες γενιές, βιώνουν το τραύμα ως μία δεδομένη κληρονομιά, στις περισσότερες περιπτώσεις απαλείφεται ο αρχικός πόνος, ο οποίος μετατρέπεται σε οργή, αποκατάσταση ή διεκδίκηση. Τα γεγονότα του Σελιμιέ αποτέλεσαν μέρος της οικογενειακής μνήμης διαμορφώνοντας σταδιακά και τη συλλογική μνήμη.
Ο Ε.Γ. έχασε τον μεγάλο του αδελφό, που δεν γνώρισε ποτέ, στο στρατόπεδο Σελιμιέ και περιγράφει: «Είχε και ο αδερφός μου τύφο, μικρό παιδί στην αγκαλιά της μάνας μου. Η μάνα του τον πρόσεχε μερόνυχτα χωρίς να κλείσει μάτι. Ώσπου ένα πρωί είχε αποκοιμηθεί, μόλις ξύπνησε αναγνώρισε την κουβέρτα του από μακριά. Από τον Ερυθρό Σταυρό τον είχαν πάρει νεκρό από την αγκαλιά της».
Ο Συμεών Αλεξανδρίδης δεύτερης προσφυγικής γενιάς αφηγείται πώς η μάνα του, ο πατέρας του, η γιαγιά του και ο προπαππούς του πέρασαν από το Σελιμιέ. Η γυναίκα του προπαππού του πέθανε εκεί. Θυμάται τη γιαγιά του να περιγράφει με μελανά χρώματα το στρατόπεδο. «Τους έπιασε εξανθηματικός τύφος. Κάθε μέρα πεθαίναν, ξυλιάζανε και όπως στοιβάζεις τα ξύλα, τους πετούσαν στα κάρα και τους μετέφεραν σε ομαδικούς τάφους» αφηγείται.
Χαρακτηριστική, όπως τόνισε η κ. Ευσταθιάδου, είναι η αφήγηση του Κωνσταντίνου Γαβρίδη δικηγόρου δεύτερης προσφυγικής γενιάς. Η γιαγιά του Σοφία σε ηλικία 45 ετών, ο πατέρας του 10 ετών και η μητέρα του 12 ετών πέρασαν από το στρατόπεδο Σελιμιέ. Το 1979 όταν ταξίδεψε με τον πατέρα του στην Κωνσταντινούπολη και κατά τη διάρκεια της περιήγησης με καραβάκι πέρασαν από το στρατόπεδο ο πατέρας του έστρεψε αλλού το βλέμμα. «Όταν περάσαμε ο πατέρας μου ούτε γύρισε να κοιτάξει» ανέφερε.
Οι αφηγήσεις της πρώτης και δεύτερης γενιάς ταυτίζονται ως προς τις λεπτομερείς περιγραφές: δεκάδες πτώματα, τύφος, άθλιες συνθήκες, επισήμανε η κ. Ευσταθιάδου. Αντίθετα οι αφηγήσεις της τρίτης γενιάς είναι γενικότερες με ένα νέο στοιχείο – τη συμβολοποίηση του τόπου, που χαρακτηρίζεται πλέον ως τόπος μνήμης.
Ο Κ.Α. τρίτης προσφυγικής γενιάς μετέβη το 2017 στο στρατόπεδο αναζητώντας απαντήσεις και αναφέρει: «Δύο αδέρφια του παππού μου χάσαμε εδώ. Νιώθω απέραντη συγκίνηση, σαν να είμαι μπροστά σε ένα απέραντο νεκροταφείο. Δεν υπάρχει όμως καμία αναφορά, μόνο για τους Άγγλους διάβασα το 1853. Έπρεπε να είναι εδώ τόπος μνήμης».
Το γενικό συμπέρασμα που παρατηρείται, είναι, σύμφωνα με την κ. Ευσταθιάδου, η μη αποτύπωση του τραύματος του περάσματος από το στρατόπεδο Σελιμιέ στον έντεχνο λαϊκό λόγο των Ποντίων σε αντίθεση με τα απολυμαντήρια στο Καραμπουρνάκι, που αποτελεί σημείο αναφοράς.
«Το στρατόπεδο Σελιμιέ ήταν ένα πέρασμα, ένα μεταβατικό στάδιο του οποίου το τραύμα δεν πρόλαβε να επεξεργαστεί η συλλογική μνήμη, ήταν ένας έντονος ψυχικός συγκλονισμός που επέφερε μούδιασμα και ακολούθησε ένας δεύτερος αμέσως μετά με τη ομαλή ένταξη των προσφύγων στον ελλαδικό χώρο που επισκίασε τον πρώτο» υπογράμμισε η κ. Ευσταθιάδου.
Αναφερόμενη στις αφηγήσεις της τέταρτης προσφυγικής γενιάς σημείωσε ότι τείνουν να εκλείψουν και ότι σε αυτές παρατηρείται επίσης η απαλοιφή του αρχικού πόνου και η συμβολοποίηση του στρατοπέδου ως τοποσήμου μνήμης. «Ο ταξιδιώτης συγκινείται, κατανοεί κριτικά τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στο παρελθόν. Παρατηρείται ακόμη μελαγχολική διάσταση, ιστορική νοσταλγία που υποκινεί το εμβληματικό βάρος του στρατοπέδου. Τόποι που συνδέονται με δυσάρεστα γεγονότα του παρελθόντος έλκουν τον ταξιδιώτη» είπε σημειώνοντας ότι ως προορισμός το στρατόπεδο Σελιμιέ θα μπορούσε να ενταχθεί στο είδος που βιβλιογραφικά ορίζεται ως dark tourism.