Με έκταση που ξεπερνά τα 300.000 στρέμματα, η περιοχή αποτελείται από τη Μικρή και τη Μεγάλη Πρέσπα, που τις “αγκαλιάζουν” οι γύρω δασωμένες πλαγιές των βουνών. Τη Μικρή Πρέσπα μοιράζονται η Ελλάδα και η Αλβανία, ενώ τη Μεγάλη οι δύο αυτές χώρες και η ΠΓΔΜ. Η Μικρή και η Μεγάλη Πρέσπα είναι από τις παλαιότερες ευρωπαϊκές λίμνες και η ύπαρξή τους καθορίζει τη γεωμορφολογία της περιοχής, ενώ είναι, παράλληλα, πηγή πλούτου, ζωής και πολιτισμού.
Η γεωμορφολογία, το γεωλογικό υπόστρωμα, το κλίμα της περιοχής, η ύπαρξη και η παλαιότητα των δύο λιμνών, οι διαφορετικοί οικότοποι, που ξεκινούν από το χαμηλότερο υψόμετρο (850 μ. στις λίμνες) και καταλήγουν στις ψηλότερες κορυφές (2.300 μ.) συνθέτουν ένα τοπίο υψηλής βιοποικιλότητας και καθορίζουν την ξεχωριστή “ταυτότητα” του τόπου.
Ένα χαρακτηριστικό που καθιστά την περιοχή της Πρέσπας μοναδική είναι το γεγονός ότι πολλές μορφές ζωής ή είδη με περιορισμένη γεωγραφική εξάπλωση -ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο- την έχουν επιλέξει για “σπίτι” τους.
Σύμφωνα με την Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών, οι πρώτοι ορνιθολόγοι που επισκέφθηκαν την Πρέσπα, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ανακάλυψαν έναν “ορνιθολογικό παράδεισο”. Ο αργυροπελεκάνος, ένα από τα σπανιότερα είδη στον κόσμο, έχει βρει το δικό του καταφύγιο στην περιοχή των Πρεσπών, ενώ στο πλάι του φωλιάζουν οι ροδοπελεκάνοι σε ένα από τα σπάνια θεάματα, πραγματική οπτική πανδαισία. Η Μικρή Πρέσπα φιλοξενεί -μεταξύ άλλων- στα “σπλάχνα” της και πολλά άλλα σπάνια, υδρόβια πουλιά, [πχ λαγγόνες, ερωδιοί (αργυροτσικνιάδες), λευκοτσικνιάδες, πορφυροτσικνιάδες].
“Καρδιά” του οικοτόπου των Πρεσπών αποτελούν τα υγρά λιβάδια του. Παλαιότερα, πολλές ανθρώπινες δραστηριότητες στην παραλίμνια ζώνη (βόσκηση με βοοειδή, κόψιμο και κάψιμο καλαμιώνων κ.ά), συνέβαλαν σημαντικά στη δημιουργία και τη διατήρηση εκτεταμένων υγρολιβαδικών εκτάσεων. Ωστόσο, στη δεκαετία του 1980 άρχισε να συρρικνώνεται η ανθρώπινη δραστηριότητα, με αποτέλεσμα τη συνεχή επέκταση των καλαμιώνων εις βάρος των υγρών λιβαδιών, τη μείωση του πληθυσμού των ψαριών, αλλά και την εξαφάνιση ή μείωση του αριθμού σημαντικών υδρόβιων πουλιών.
Οι άνθρωποι
Αναμφίβολα, ξεχωριστό γνώρισμα της περιοχής είναι οι άνθρωποί της, οι οποίοι, ως αποδέκτες και χρήστες των ζωοδοτών πρωτογενών πόρων για εκατοντάδες χρόνια, με τις παραδοσιακές μορφές ενασχόλησης (αλιεία, γεωργία, κτηνοτροφία) καθόρισαν, σε σημαντικό βαθμό, την ανάπτυξη και τη διατήρηση αυτής της ποικιλμορφίας.
Η κύρια ασχολία στην περιοχή των Πρεσπών (και στις τρεις χώρες που την “αγκαλιάζουν”) είναι η γεωργία και ειδικότερα, στην Ελλάδα, η καλλιέργεια φασολιού, η οποία έχει υπερκεράσει άλλες, παραδοσιακές μορφές απάσχολησης των κατοίκων, όπως η κτηνοτροφία και η αλιεία, που περιορίζονται πλέον στα ορεινότερα και παραλίμνια χωριά, αντίστοιχα.
Εδώ και αρκετά χρόνια άρχισε να αναπτύσσεται και ο τομέας της προσφοράς υπηρεσιών, με τη δημιουργία τουριστικών υποδομών (ξενοδοχεία, ξενώνες, ταβέρνες κ.ά), αλλά περιορίζεται σε συγκεκριμένα χωριά, ενώ οι ειδικοί θεωρούν πως το “κλειδί” για τη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής θα μπορούσε να είναι η ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού, μέσα και από την τριμερή συνεργασία.
Τα περίφημα ασκηταριά και οι τοιχογραφίες στους βράχους
Στις Πρέσπες, “τον τόπο το νησόχτιστο και σα ζωγραφισμένο/ στη λίμνη την αξέχαστη με τα δασά λιβάδια/ με τα μεγάλα τα βουνά τα λογγωμένα γύρω”, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Παλαμάς στη “Φλογέρα του Βασιλιά”, οι τοιχογραφίες στους βράχους και τα ασκηταριά αποτελούν έμπρακτη απόδειξη της θρησκευτικότητας των κατοίκων.
Είκοσι έξι βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία και ναοί που χρονολογούνται από τον 10ο έως τον 19ο αιώνα φέρνουν τον επισκέπτη σε «επαφή» με στιγμές ιστορικές μα και συνάμα έντονα θρησκευτικές.
Τα λαξευμένα στο βράχο της Μεγάλης Πρέσπας, τα ασκηταριά, αναδεικνύουν το άλλο “πρόσωπο” των Πρεσπών, το ιστορικό και θρησκευτικό. Είναι μονόχωροι καμαροσκεπείς χώροι, κοσμημένοι με τοιχογραφίες. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί στον επισκέπτη το ασκηταριό της Παναγιάς της Ελεούσας, λίγο πριν από τα ελληνοαλβανικά σύνορα, που χτίστηκε και τοιχογραφήθηκε το 1409-10. Οι τοιχογραφίες του αποτελούν έργο του ιερομόναχου Ιωαννίκιου και, σύμφωνα με τους ειδικούς, συνδυάζουν στοιχεία παλαιολόγειας μακεδονικής ζωγραφικής και εκείνης των επαρχιακών εργαστηρίων του 15ου αιώνα. Η Παναγιά η Ελεούσα αποτελεί πόλο έλξης για όσους βαδίζουν στα μονοπάτια του θρησκευτικού τουρισμού των Πρεσπών. Στα ανοιχτά της λίμνης βρίσκονται τα ασκηταριά της Μεταμορφώσεως, οι τοιχογραφίες των οποίων χρονολογούνται τον 13ο αιώνα, ενώ δυσπρόσιτο αλλά εξίσου περίτεχνο είναι το ασκηταριό της Μικρής Ανάληψης. Στην περιοχή, υπάρχουν ακόμη δυο κατάλοιπα ασκηταριών, όπως τουλάχιστον καταμαρτυρούν οι τοιχογραφίες στους βράχους κατά την έξοδο από τον κόλπο των Ψαράδων.
Επιφανή βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία
Αρχαιότερο και επιφανέστερο μνημείο της περιοχής είναι η βασιλική του Αγίου Αχιλλείου στο ομώνυμο νησάκι, που χτίστηκε επί τσάρου Σαμουήλ για να στεγάσει τα οστά του επισκόπου Λαρίσης Αχιλλείου. Η βασιλική του Αγίου Αχιλλείου έδωσε το όνομα στο νησί και κάθε χρόνο, στα τέλη Αυγούστου, φιλοξενεί τις εκδηλώσεις “Πρέσπεια”.
Η βασιλική του Αγίου Αχιλλείου είναι τρίκλιτη, ξυλόστεγη, με νάρθηκα και για πέντε αιώνες αποτέλεσε τον επισκοπικό ναό της Πρέσπας. Στο διακονικό φιλοξενείται ο τάφος του Αγίου Αχιλλείου και στο νότιο κλίτος οι τάφοι άλλων επιφανών εκκλησιαστικών προσώπων. Ο ναός ανακαινίστηκε από τους βυζαντινούς στον 11ο και στον 12ο αιώνα.
Η βασιλική του Αγίου Αχιλλείου δεν είναι, ωστόσο, ο μόνος ναός στο νησί. Σώζονται εκεί άλλοι τέσσερις ναοί: ο ναός των Αγίων Αποστόλων (χρονολογείται ανάμεσα στον 11ο και 12ο αιώνα), ο ναΐσκος του Αγίου Δημητρίου (χτίστηκε τον 12ο και ανακαινίστηκε τον 14ο αιώνα), ο ναός του Αγίου Γεωργία και το μοναδικό μοναστήρι του νησιού, η Παναγία η Πορφύρα.
Στον Άγιο Γερμανό βρίσκεται ο ομώνυμος ναός, αφιερωμένος στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γερμανό, ενώ έξω από το χωριό Πύλη βρίσκεται ο ερειπωμένος σήμερα ναός του Αγίου Νικολάου. Ακόμη, στο Λαιμό φιλοξενείται ο Ναός της Υπαπαντής και έξω από το χωριό Πλατύ βρίσκεται ο Ναός του Αγίου Νικολάου, ο οποίος χτίστηκε και τοιχογραφήθηκε το 1591.
