Όποιος επισκεφθεί σήμερα το Ηράκλειο Κρήτης, θα περπατήσει ασφαλώς στην οδό ‘’25ης Αυγούστου’’. Μέχρι πριν λίγα χρόνια, ο δρόμος ονομαζόταν ‘’οδός μαρτύρων 25ης Αυγούστου», αλλά σιγά-σιγά οι «μάρτυρες χάθηκαν από τις επιγραφές κι έμεινε μόνο η ημερομηνία. Επί Ενετοκρατίας, ο δρομίσκος με τα ωραία αρχοντικά και τα καταστήματα ονομαζόταν Ruga Maistra (βορειοδυτικός δρόμος). Επί Τουρκοκρατίας ονομαζόταν Μπεζίρι Τσαρσί (ο δρόμος του Βεζίρη). Είναι ο κεντρικός πεζόδρομος που συνδέει το λιμάνι με τα πασίγνωστα λιονταράκια, το πιο εμπορικό και πολυσύχναστο σημείο της πόλης. Κανένας από τους χιλιάδες τουρίστες που τον διασχίζουν κάθε μέρα δε μπορεί να φανταστεί ότι έναν αιώνα και κάτι νωρίτερα, ο δρόμος αυτός έγινε θέατρο φοβερών σφαγών, μαχών, βομβαρδισμών και λεηλασιών.
Όλα ξεκίνησαν νωρίς το πρωί της 25ης Αυγούστου 1898, όταν ένα Αγγλικό στρατιωτικό απόσπασμα ξεκίνησε από βρετανικό πλοίο που ήταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι, για να εγκαταστήσει τον Στυλιανό Αλεξίου, ως προϊστάμενο στο τελωνείο του μόλου. Επρόκειτο για την εφαρμογή της συνθήκης της Χαλέπας (15 Οκτώβρη 1878), που προέβλεπε ότι οι κρατικές υπηρεσίες της Κρήτης θα παραδίδονταν από τις σουλτανικές αρχές σε όργανα της αυτόνομης Κρητικής πολιτείας. Δεν ήταν όμως διόλου εύκολο. Ο Τουρκικός όχλος που πλειοψηφούσε μέσα στις οχυρωμένες πόλεις του νησιού (σε αντίθεση με την ύπαιθρο που ήταν σε χριστιανικά χέρια) κυριολεκτικά επαναστάτησε. Μετά από τόσους αιώνες κυριαρχίας τους στο νησί, οι Τούρκοι δεν ήταν έτοιμοι να δεχτούν κρατικές αρχές στα χέρια των γκιαούρηδων.
Με την ενθάρρυνση των τουρκικών αρχών, ομάδες Βασιβουζούκων βγήκαν οπλισμένοι από τους τουρκικούς μαχαλάδες κι άρχισαν να λεηλατούν, να καίνε και να σφάζουν. Οι Βασιβουζούκοι ήταν άτακτα παραστρατιωτικά σώματα που χρησιμοποιούσαν οι τουρκικές αρχές για να κάνουν τη βρώμικη δουλειά που απέφευγε ο επίσημος στρατός και η χωροφυλακή τους. Το όνομα τους αποτελεί σύνθεση της λέξης «μπας» που σημαίνει «κεφάλι» και «μποζούκ» που σημαίνει «χαλασμένο». Αρχηγός των Κρητών Βασιβουζούκων ήταν ο διαβόητος Αλή Ούμπασης, ένα ακραία εγκληματικό στοιχείο. Αυτός διέταξε τις συμμορίες του, όχι μόνο να σφάξουν όποιον χριστιανό έβρισκαν μπροστά τους, αλλά να λεηλατήσουν και να κάψουν τις χριστιανικές περιουσίες μέσα στο Ηράκλειο.
Ακολούθησαν φρικαλεότητες εναντίον των ανυπεράσπιστων χριστιανών. Πάνω στον κεντρικό δρόμο, κυριολεκτικά δεν έμεινε πέτρα πάνω στον πέτρα. Οι εκτιμήσεις των ελληνικών ιστορικών πηγών για τον αριθμό των νεκρών χριστιανών διαφέρουν. Αρχίζουν από διακόσιους και φθάνουν ως και τους επτακόσιους, όταν μετρούν και τους τραυματίες. Το βέβαιο (και καθοριστικό) ήταν ότι έπεσαν νεκρά και τα μέλη του βρετανικού αποσπάσματος, 17 ναύτες κυρίως Σκωτσέζοι. Σφάχτηκε επίσης και ο Λυσίμαχος Καλοκαιρινός, υποπρόξενος της Αγγλίας στο Ηράκλειο.
Η αντίδραση των Βρετανών, οι οποίοι ως τότε ακολουθούσαν φιλοτουρκική πολιτική στο Κρητικό ζήτημα, ήταν σφοδρότατη. Αποβίβασαν αποσπάσματα από τα πλοία τους που στάθμευαν μέσα στο λιμάνι του Ηρακλείου, για να σταματήσουν τη σφαγή. Επειδή όμως ο τουρκικός όχλος ήταν εξαγριωμένος και ανεξέλεγκτος, οι Άγγλοι ξαναμπήκαν έντρομοι στα πλοία κι έπειτα έστρεψαν τα κανόνια των καραβιών τους και βομβάρδισαν ανηλεώς επί ώρες τους πυκνοκατοικημένους τουρκικούς μαχαλάδες.
Η ελληνική ιστοριογραφία αποφεύγει να αναφερθεί σ’ αυτό το θέμα. Είναι έξω από τα εθνικά μας στερεότυπα να δεχτούμε ότι κάποια Μεγάλη Δύναμη πήρε το μέρος μας μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή και μας υποστήριξε ισοπεδώνοντας τους Τούρκους. Τουρκικές πηγές μιλούν για πάνω από χίλιους Τούρκους νεκρούς, κυρίως γυναικόπαιδα που ήταν μέσα στα σπίτια τους κι έγιναν βορά των βρετανικών κανονιών. Το κέντρο του Ηρακλείου διαλύθηκε για δεύτερη φορά. Κατόπιν οι Άγγλοι ναύτες όρμησαν στην ισοπεδωμένη πόλη κι άρχισαν να συλλαμβάνουν όσους Τούρκους θεωρούσαν πρωταίτιους της σφαγής.
Έστησαν κρεμάλες πάνω στη Ruga Maistra και κρέμασαν με συνοπτικές διαδικασίες όσους συνέλαβαν, ανάμεσα τους και τον Αλή Ούμπαση. Την άλλη μέρα, πάνω στο κατάστρωμα του πολεμικού «Αφροδίτη» κρέμασαν δεκαεπτά σημαίνοντες Τουρκοκρητικούς, τους οποίους θεώρησαν ηθικούς αυτουργούς του εγκλήματος. Είχαν συλλάβει πολύ περισσότερους, σχεδόν όλους τους επιφανείς Τουρκοκρητικούς του Ηρακλείου. Όσους δεν κρέμασαν, τους πέρασαν από σύντομες δίκες και τους έστειλαν στα κάτεργα ή στην εξορία.
Ακολούθως ο Άγγλος ναύαρχος ειδοποίησε τις επίσημες τουρκικές αρχές ότι όλοι τους οι στρατιώτες έπρεπε να εγκαταλείψουν το νησί αμέσως, αλλιώς θα αντιμετωπίζονταν με τον ίδιο τρόπο. Μέσα σε δύο μήνες, και ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης είχε φύγει από το νησί. Μέσα σε λίγα χρόνια ακολούθησαν και οι ντόπιοι Τουρκοκρητικοί, που βρέθηκαν μέσα σ’ ένα απολύτως εχθρικό περιβάλλον. Ήταν ένα τεράστιο βήμα στον δρόμο προς την απελευθέρωση και την Ένωση με την Ελλάδα. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, η ελληνική σημαία υψώθηκε στο φρούριο του Φιρκά, στο λιμάνι των Χανίων.
Αριθμός Πιστοποίησης Μ.Η.Τ.232163